Tomasz Jaroszyński
 
1. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczył wykładni art. 47 w związku z art. 7 i art. 38 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (dalej: „Karta”), dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich^[1] (dalej: „dyrektywa 93/13/EWG”) oraz art. 3 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym […]^[2] (dalej: „dyrektywa 2005/29/WE”), a także zasady skuteczności. Wniosek został złożony w ramach sporu między SP i CI a bankiem Všeobecná úverová banka a.s. (dalej: „VÚB”), dotyczącego wstrzymania pozasądowego wykonywania prawa zastawu na nieruchomości w postaci lokalu mieszkalnego SP i CI, zabezpieczającego umowę kredytu zawartą między nimi a VÚB.

---

2. Art. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „1. Celem niniejszej dyrektywy jest zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych warunków umownych w umowach zawieranych pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem. 2. Warunki umowy odzwierciedlające [bezwzględnie] obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze oraz postanowienia lub zasady konwencji międzynarodowych, których stroną są państwa członkowskie lub Wspólnota, zwłaszcza w dziedzinie transportu, nie będą podlegały przepisom niniejszej dyrektywy”.

Art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, uznaje się za nieuczciwe, jeśli stoją[c] w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta”.

Art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „Nie naruszając przepisów art. 7, nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy, i z odniesieniem, w momencie zawarcia umowy, do wszelkich okoliczności związanych z zawarciem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna”.

Art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.

Art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami”.

Art. 3 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE stanowi: „Niniejszą dyrektywę stosuje się do nieuczciwych praktyk handlowych w rozumieniu art. 5, stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów przed zawarciem transakcji handlowej dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania oraz po jej zawarciu”.

3. 9 lutego 2012 r. VÚB przyznał skarżącym w postępowaniu głównym, SP i CI, kredyt konsumencki podlegający spłacie w okresie 20 lat, zabezpieczony prawem zastawu na nieruchomości, jaką stanowił dom rodzinny, w którym zamieszkiwali skarżący w postępowaniu głównym i inne osoby (dalej: „odnośna umowa kredytu”). Przed tą datą od 2004 r. skarżący w postępowaniu głównym zawarli szereg innych umów kredytu konsumenckiego z Consumer Finance Holding a.s. (dalej: „CFH”), z którą VÚB był wówczas powiązany gospodarczo. Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że VÚB wykorzystał niemal całość kwoty przyznanej SP i CI z tytułu odnośnej umowy kredytu na pokrycie kredytów przyznanych przez CFH, których nie byli oni w stanie spłacić. Ponadto, również przed zawarciem odnośnej umowy kredytu, VÚB udzielił im kilku kredytów konsumenckich, co do których jednostronnie określał wysokość zadłużenia, a które bank ten wykorzystał również w dużej części na spłatę długów i kosztów wynikających z wcześniejszych kredytów przyznanych SP i CI przez niego samego lub przez CFH. W styczniu 2013 r., w okresie krótszym niż rok po zawarciu odnośnej umowy kredytu, z uwagi na to, że skarżący w postępowaniu głównym zalegali z płatnością, VÚB zażądał zwrotu wszystkich należnych kwoty z tytułu tej umowy na podstawie warunku dotyczącego wcześniejszej wymagalności zawartego w tej umowie (dalej: „warunek dotyczący wcześniejszej wymagalności”). W kwietniu 2013 r. VÚB zawiadomił SP i CI o swym zamiarze wykonania prawa zastawu w drodze „dobrowolnej” licytacji nieruchomości będącej przedmiotem zabezpieczenia, to znaczy w drodze licytacji pozasądowej. Ten rodzaj licytacji pozasądowej, jak wynika z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, jest przeprowadzany przez osoby prywatne. Po jednostronnym określeniu przez wierzyciela kwoty roszczenia organizator licytacji dokonuje sprzedaży danej nieruchomości bez jakiegokolwiek postępowania sądowego i bez uprzedniego zbadania przez sąd zasadności kwoty roszczenia czy też proporcjonalności sprzedaży względem tej kwoty. Pomimo braku zgody konsumentów ustawa określa tę licytację jako „dobrowolną”. Wierzyciel może wszcząć sprzedaż w drodze dobrowolnej licytacji 30 dni od powiadomienia o rozpoczęciu wykonywania prawa zastawniczego. Skarżący w postępowaniu głównym wnieśli do sądu rejonowego w Preszowie (Słowacja) powództwo o wstrzymanie tej licytacji domu rodzinnego. Sąd ten oddalił powództwo w pierwszym wyroku, który został następnie potwierdzony po ponownym rozpoznaniu sprawy, mimo uchylenia go przez sąd okręgowy w Preszowie. Zdaniem wskazanego sądu pierwszej instancji zgodnie z orzecznictwem sądu najwyższego Republiki Słowackiej nie można wywnioskować z wyroku z 10 września 2014 r. w sprawie C?34/13, Kušionová, że przepisy dyrektywy 93/13/EWG stoją na przeszkodzie słowackim uregulowaniom, które umożliwiają przeprowadzenie pozasądowego postępowania egzekucyjnego w drodze dobrowolnej licytacji nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia ustanowionego przez konsumenta, nawet jeśli nieruchomość ta stanowi jego lokal mieszkalny, a zabezpieczona wierzytelność wynika z umowy zawierającej nieuczciwe warunki. Skarżący w postępowaniu głównym wnieśli apelację od tego drugiego wyroku do sądu okręgowego w Preszowie, będącego sądem odsyłającym, wnosząc ponownie o wstrzymanie pozasądowej sprzedaży ich lokalu mieszkalnego, powołując się w szczególności na naruszenie ich praw jako konsumentów. W toku prowadzonego postępowania sąd ten postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do TSUE z pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi wykładni art. 47 w związku z art. 7 i art. 38 Karty oraz niektórych przepisów dyrektywy 93/13/EWG i dyrektywy 2005/29/WE.

4. Co się tyczy istoty pytania TSUE przypomniał, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w ramach ustanowionej w art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej procedury współpracy między sądami krajowymi a TSUE do tego ostatniego należy udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu. Z tej perspektywy zadaniem TSUE w danym wypadku jest przeformułowanie przedłożonych pytań i w tym kontekście dokonanie wykładni wszystkich przepisów prawa UE, jakie są niezbędne sądom krajowym do rozstrzygnięcia zawisłych przed nimi sporów, nawet jeżeli przepisy te nie są wyraźnie wskazane w pytaniach skierowanych do TSUE przez te sądy^[3]. TSUE uznał, że poprzez pierwsze pytanie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 3 ust. 1, art. 4 ust. 1, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, w związku z art. 7 i art. 38 Karty, należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniom krajowym, na mocy których kontrola sądowa nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego wcześniejszej wymagalności zawartego w umowie kredytu konsumenckiego nie uwzględnia proporcjonalnego charakteru przyznanego przedsiębiorcy uprawnienia do skorzystania z prawa wynikającego z tego warunku, w świetle kryteriów związanych w szczególności z wagą naruszenia przez konsumenta jego zobowiązań umownych, takich jak kwota niezapłaconych rat w stosunku do całkowitej kwoty kredytu i okresu obowiązywania umowy, a także z możliwością, iż stosowanie tego warunku prowadzi do tego, iż przedsiębiorca może przystąpić do odzyskania należnych kwot na podstawie tego warunku w drodze sprzedaży domu rodzinnego konsumenta, z pominięciem wszelkich postępowań sądowych.

5. W pierwszej kolejności TSUE przypomniał, że zważywszy na fakt, iż konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG przewiduje, że nieuczciwe warunki nie są wiążące dla konsumentów^[4]. W tym kontekście, w celu zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów zgodnie z art. 38 Karty, sąd krajowy zobowiązany jest zbadać, również z urzędu, czy dane warunki umowy wchodzące w zakres stosowania dyrektywy 93/13/EWG mają nieuczciwy charakter, i dokonawszy takiego badania, zniwelować brak równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą, o ile posiada niezbędne ku temu informacje na temat stanu prawnego i faktycznego^[5]. Co się tyczy kryteriów, w świetle których taka kontrola sądowa powinna być przeprowadzona, TSUE przypomniał, że art. 3 ust. 1 i art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG razem wzięte określają ogólne kryteria umożliwiające ocenę nieuczciwego charakteru warunków umownych objętych przepisami dyrektywy^[6]. W związku z tym, powołując się na pojęcia „dobrej wiary” i „znaczącej nierównowagi” na niekorzyść konsumenta pomiędzy wynikającymi z umowy prawami i obowiązkami stron, art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG definiuje jedynie w sposób abstrakcyjny elementy, które sprawiają, iż dany warunek umowy, który nie stanowił przedmiotu indywidualnych negocjacji, ma nieuczciwy charakter^[7]. Aby ustalić, czy jakaś klauzula powoduje „znaczącą nierównowagę” praw i obowiązków stron wynikających z umowy na niekorzyść konsumenta, należy w szczególności wziąć pod uwagę zasady, jakie mają zgodnie z prawem krajowym zastosowanie w przypadku braku porozumienia stron w tym zakresie. Taka analiza porównawcza umożliwi sądowi krajowemu dokonanie oceny, czy – i w odpowiednim przypadku w jakim zakresie – umowa ta stawia konsumenta w sytuacji gorszej niż ta przewidziana w obowiązujących przepisach krajowych^[8].

W odniesieniu do kwestii, w jakich okolicznościach taka nierównowaga powstaje „w sprzeczności z wymogami dobrej wiary”, sąd krajowy powinien w tym celu sprawdzić w świetle motywu szesnastego dyrektyw 93/13/EWG, czy przedsiębiorca, traktując konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny, mógłby racjonalnie spodziewać się, iż konsument ten przyjąłby taki warunek w drodze negocjacji indywidualnych^[9]. Ponadto, zgodnie z art. 4 ust. 1 tej dyrektywy, nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy, i z odniesieniem, w momencie zawarcia umowy, do wszelkich okoliczności związanych z zawarciem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna.

Co się tyczy w szczególności warunku umowy długoterminowego kredytu hipotecznego określającego przesłanki, zgodnie z którymi wierzyciel może domagać się wcześniejszej spłaty, takiego jak warunek dotyczący wcześniejszej wymagalności, TSUE miał już również okazję określić kryteria, w świetle których sąd krajowy będzie mógł wykryć ewentualnie nieuczciwy charakter tego warunku. TSUE orzekał wielokrotnie, że do celów ustalenia, czy warunek umowy dotyczący wcześniejszej wymagalności kredytu hipotecznego powoduje znaczącą nierównowagę na niekorzyść konsumenta, zasadnicze znaczenie ma w szczególności kwestia, czy przysługujące przedsiębiorcy uprawnienie do uznania całego kredytu za wymagalny jest uzależnione od niewywiązania się przez konsumenta ze zobowiązania o zasadniczym dla danego stosunku umownego znaczeniu, czy uprawnienie takie przysługuje w przypadkach, w których takie niewywiązanie się ma charakter wystarczająco poważny w stosunku do kwoty kredytu i okresu, na który go udzielono, czy uprawnienie to stanowi odstępstwo od mających zastosowanie w tym zakresie przepisów prawa powszechnie obowiązującego na wypadek braku szczególnego uregulowania w umowie oraz czy prawo krajowe przewiduje odpowiednie i skuteczne środki umożliwiające konsumentowi, w odniesieniu do którego stosowany jest taki warunek umowy, usunięcie skutków tej wymagalności kredytu^[10]. Wynika stąd, że sąd krajowy powinien w szczególności zbadać proporcjonalny charakter przyznanego wierzycielowi uprawnienia wymagania na mocy tego warunku całej należnej kwoty w ramach dokonywania oceny jego ewentualnie nieuczciwego charakteru, co oznacza, że ma on uwzględnić w szczególności wagę naruszenia przez konsumenta jego zobowiązań umownych, w tym kwotę niezapłaconych rat w stosunku do całkowitej kwoty kredytu i okresu obowiązywania umowy. W tym względzie TSUE przypomniał, że kryteria wymienione w wyroku z 26 stycznia 2017 r. w sprawie C?421/14 Banco Primus, w celu dokonania oceny nieuczciwego charakteru warunku umowy dotyczącego wcześniejszej wymagalności z uwagi na niewywiązywanie się przez dłużnika przez określony czas z jego zobowiązań nie są ani kumulatywne czy alternatywne, ani wyczerpujące^[11].

Wynika stąd, że kontrola sądowa proporcjonalnego charakteru tego warunku powinna, w razie potrzeby, być dokonana w świetle dodatkowych kryteriów. Z uwagi zatem na skutki, jakie może wywołać warunek dotyczący wcześniejszej wymagalności zawarty w umowie kredytu konsumenckiego zabezpieczonego domem rodzinnym, takiej jak umowa będąca przedmiotem postępowania głównego, sąd krajowy przy dokonywaniu oceny nieuczciwego charakteru uprawnienia, jakie ten warunek przyznaje wierzycielowi, powinien uwzględnić – w swej analizie ewentualnej nierównowagi umownej wywołanej tym warunkiem – okoliczność, że jego stosowanie może w danym przypadku prowadzić do odzyskania przez wierzyciela kwot należnych na jego podstawie w drodze sprzedaży tego lokalu mieszkalnego z pominięciem wszelkich postępowań sądowych.

W tym względzie w ramach swojej oceny środków umożliwiających konsumentowi zapobieżenie skutkom wymagalności pełnej należnej kwoty z tytułu umowy kredytu sąd ten powinien uwzględnić konsekwencje, jakie wywołuje pozbawienie konsumenta i jego rodziny lokalu stanowiącego ich główne miejsce zamieszkania. Prawo do poszanowania domu jest prawem podstawowym zagwarantowanym w art. 7 Karty, które sąd krajowy powinien uwzględnić przy stosowaniu dyrektywy 93/13/EWG. TSUE podkreślił przy tym, jak istotne jest, aby sądowi temu przysługiwały środki tymczasowe skutkujące zawieszeniem lub zakończeniem niezgodnego z prawem postępowania w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, w sytuacji gdy zarządzenie takich środków jest konieczne do zapewnienia skuteczności ochrony założonej w dyrektywie 93/13/EWG^[12].

6. Jeżeli na podstawie kryteriów wskazanych powyżej sąd odsyłający miałby stwierdzić, w ramach oceny nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego wcześniejszej wymagalności, że w niniejszej sprawie przyznane VÚB prawo żądania wcześniejszej spłaty pozostałej należnej kwoty z tytułu odnośnej umowy kredytu, zabezpieczonego domem rodzinnym skarżących w postępowaniu głównym, umożliwia temu przedsiębiorcy skorzystanie z tego prawa bez konieczności uwzględnienia wagi uchybienia ze strony konsumentów w stosunku do przyznanej kwoty i terminu obowiązywania umowy kredytu, twierdzenie to mogłoby prowadzić ten sąd do uznania tego warunku za nieuczciwy w zakresie, w jakim powoduje on znaczącą nierównowagę na niekorzyść konsumentów, mimo wymogu dobrej wiary, w świetle ogółu okoliczności zawarcia tej umowy, które mogły być znane przedsiębiorcy w dniu jej zawarcia. Jeżeli w wyniku tej analizy warunek zostaje uznany za nieuczciwy, sąd ten ma obowiązek zaniechania stosowania takiego warunku umownego, aby nie wywierał on wiążących skutków wobec konsumenta, chyba że konsument się temu sprzeciwi^[13].

W tym względzie przesłanki ustanowione przez prawo krajowe, do których odsyła art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, nie mogą stanowić zagrożenia dla istoty prawa, jakie konsumenci wywodzą z tego przepisu, polegającego na niezwiązaniu warunkiem uznanym za nieuczciwy^[14]. W braku takiej kontroli ochrona konsumenta byłaby bowiem tylko częściowa i niedostateczna i nie byłaby ani odpowiednim, ani skutecznym środkiem do realizacji celu polegającego na spowodowaniu zaprzestania stosowania tego rodzaju warunków, wbrew temu, co wynika z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG^[15].

7. W świetle ogółu powyższych rozważań TSUE orzekł, że art. 3 ust. 1, art. 4 ust. 1, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, w związku z art. 7 i art. 38 Karty, należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniom krajowym, na mocy których kontrola sądowa nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego wcześniejszej wymagalności zawartego w umowie kredytu konsumenckiego nie uwzględnia proporcjonalnego charakteru przyznanego przedsiębiorcy uprawnienia do skorzystania z prawa wynikającego z tego warunku, w świetle kryteriów związanych w szczególności z wagą naruszenia przez konsumenta jego zobowiązań umownych, takich jak kwota niezapłaconych rat w stosunku do całkowitej kwoty kredytu i okresu obowiązywania umowy, a także z możliwością, iż stosowanie tego warunku prowadzi do tego, iż przedsiębiorca może przystąpić do odzyskania należnych kwot na podstawie tego warunku w drodze sprzedaży domu rodzinnego konsumenta z pominięciem wszelkich postępowań sądowych.
 
Wybór i opracowanie:
dr Tomasz Jaroszyński
adiunkt na Wydziale Administracji
i Nauk Społecznych
Politechniki Warszawskiej

---