Rafał Janczyk

Poglądy wyrażone w niniejszym opracowaniu są poglądami autora i nie odzwierciedlają poglądów jakiejkolwiek instytucji.
 
1. Wstęp

Stale utrzymujący się na wysokim poziomie bilans wymiany handlowej pomiędzy Polską a Włochami skłania do refleksji nad możliwościami, jakie daje ten rynek.^[1] Silnym impulsem do współpracy jest duża liczba mieszkańców Włoch (prawie 59 mln), wysoko rozwinięta gospodarka^[2] oraz wspólne ramy prawa Unii Europejskiej.

---

Włochy wciąż należą do głównych partnerów handlowych Polski. Warto przy tej okazji zapoznać się z różnymi formami prowadzenia działalności gospodarczej z wykorzystaniem spółek. Wiedza ta jest istotna, ilekroć przedsiębiorca nawiązuje stosunki gospodarcze z włoską spółką. Konieczne jest wówczas ustalenie, jakie są uwarunkowania prawne funkcjonowania jego kontrahenta (m.in. odpowiedzialność za długi). Co ważne, włoskie spółki osobowe stanowią większy odsetek ogółu spółek niż w Polsce (we Włoszech ponad 40%, a w Polsce ok. 10%)^[3]. Znajomość włoskich ram prawnych może być również decydująca przy wyborze formy aktywności gospodarczej mającej na celu współpracę bilateralną (założenie oddziału, spółki prawa włoskiego czy korzystanie ze swobody świadczenia usług).

Dla lepszego zobrazowania różnic pomiędzy dwoma systemami prawnymi struktura artykułu będzie oparta o systematykę właściwą dla prawa włoskiego.
 
2. Zagadnienia ogólne

Źródła prawa
Na poziomie konstytucyjnym Polska deklaruje ochronę własności (art. 21 Konstytucji RP) oraz swobodę działalności gospodarczej (art. 22 Konstytucji RP)^[4]. Włoska Konstytucja, zapewniając swobodę działalności gospodarczej, dookreśla jej granice wskazując na inne dobra chronione, tj. zdrowie, środowisko, wolność oraz godność człowieka (art. 41). Więcej miejsca poświęcono wyjaśnieniu specyfiki własności, dzieląc ją na publiczną i prywatną, a dobra ekonomiczne jako przynależne do państwa, przedsiębiorstw (enti) lub osób fizycznych. Własność prywatna jest uznawana i gwarantowana przez prawo, które określa sposoby jej nabywania, korzystania i ograniczenia w celu zapewnienia jej funkcji społecznej i udostępniania jej wszystkim (art. 42). Postanowienie to można interpretować jako przeniesienie na poziom konstytucyjny, znanej polskiemu prawu, normy o korzystaniu z własności zgodnie z jej społeczno-gospodarczym przeznaczeniem (art. 5 i art. 140 k.c.^[5]). Dodatkowo, włoski ustrój zawiera normę konstytucyjną, zgodnie z którą w celu ekonomicznego i społecznego podniesienia poziomu pracy do potrzeb produkcji Republika uznaje prawo pracowników do współpracy przy zarządzaniu spółkami, na zasadach i w granicach określonych przez ustawę (art. 46 Konstytucji Włoch). Celem tego przepisu było tworzenie rad z udziałem pracowników lub jej przedstawicieli w celu zagwarantowania głosu pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem („enti di gestione”). Wprawdzie przepis ten nie został nigdy sprecyzowany postanowieniami ustawy, stanowi jednak punkt odniesienia do refleksji nad wizją włoskiego ustawodawcy co do roli pracownika w zakładzie pracy.

Na poziomie ustawowym w polskim prawie należy sięgać do dwóch regulacji dotyczących spółki zawartych w k.c. (art. 860-875) i k.s.h.^[6] Tymczasem włoski Kodeks cywilny z 1942 r.^[7] (dalej: „c.c.”) aspiruje do roli jedynego aktu prawnego regulującego status spółki (art. 2247-2510 c.c.)^[8].
 
Pojęcie spółki
Na gruncie polskiego prawa funkcjonują dwa istotne przepisy regulujące pojęcie spółki i umowy spółki. Pierwsza określa spółkę cywilną – zgodnie z art. 860 k.c. przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Druga reguluje cel umowy spółki handlowej – zgodnie z art. 3 k.s.h. przez umowę spółki handlowej wspólnicy albo akcjonariusze zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu przez wniesienie wkładów oraz, jeżeli umowa albo statut spółki tak stanowi, przez współdziałanie w inny określony sposób.

Według włoskiego kodeku cywilnego umowa spółki polega na tym, że dwie lub więcej osób wnosi do wspólnego wykonywania działalności gospodarczej dobra lub usługi w celu podziału zysków (art. 2247 c.c.). Prawo włoskie nie wymaga pisemnej formy zawiązania spółki, stąd orzecznictwo wypracowało pojęcie spółki faktycznej (societa’ di fatto), którą uważa się za podmiot prawa, z uwagi na posiadany majątek, a zatem zdolną do ponoszenia odpowiedzialności odszkodowawczej^[9].
 
Rodzaje spółek
W polskim systemie prawnym funkcjonują: spółka cywilna, handlowe spółki osobowe i spółki kapitałowe. Spółka cywilna nie posiada zdolności prawnej, a działania w jej imieniu podejmują wspólnicy. Handlowe spółki osobowe są jednostkami organizacyjnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Handlowe spółki osobowe dzielimy na jawne, partnerskie, komandytowe i komandytowo-akcyjne.

Włoski system prawny do katalogu spółek osobowych nie zalicza spółki partnerskiej i spółki komandytowo-akcyjnej. Spółki osobowe nie zostały wyposażone w osobowość prawną, ale posiadają zdolność prawną. Mogą one nabywać prawa i obowiązki za pośrednictwem wspólników, więc działają tak jak polskie handlowe spółki osobowe. Spółkami osobowymi są spółki zwykła, jawna oraz komandytowa. Na podstawie odrębnych przepisów dopuszcza się także utworzenie spółki osobowej lub kapitałowej przez przedstawicieli wolnych zawodów (profesjonalistów).
 
3. Ważniejsze różnice w regulacjach prawnych dotyczących spółek osobowych

Spółka zwykła (semplice)
Włoska spółka zwykła wykazuje cechy wspólne z polską spółką cywilną. Najważniejszą różnicą jest fakt, że włoska spółka posiada zdolność prawną. Włoski kodeks cywilny nie tworzy odrębnej definicji spółki zwykłej i nie zawiera nakazu pisemnego uregulowania jej treści (jej zawiązanie może nastąpić również w sposób dorozumiany), chyba że wkładem są nieruchomości lub prawa do nieruchomości (art. 1350 pkt 9 c.c.).^[10] Ten rodzaj spółki jest przeznaczony do wykonywania działalności gospodarczej o charakterze niehandlowym (art. 2249 c.c.), czyli przede wszystkim działalności rolniczej.

Włoskie przepisy nie różnicują czynności wspólników na zwykły zarząd i przekraczające zakres tych czynności, a prowadzenie spraw spółki oraz reprezentację spółki powierzają wszystkim wspólnikom (samodzielnie). Dopuszcza się powołanie do reprezentacji spółki wspólników zarządców (może to być reprezentacja łączna lub samodzielna), a jak wynika z orzecznictwa, również powierzenie reprezentacji radzie zarządców^[11] lub osobom niebędącym wspólnikami^[12]. Polskie prawo poprzestaje na sformułowaniu, że każdy wspólnik jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki (art. 865 k.c.).

Udział w zysku został we Włoszech uregulowany w ten sposób, że nieważna jest umowa, z której wynika wykluczenie od udziału w zyskach lub stratach jednego lub kilku wspólników (art. 2265 c.c.), podczas gdy polskie prawo dopuszcza zwolnienie wspólnika od udziału w stratach.

Odmiennie jest uregulowana odpowiedzialność wspólników. Zgodnie z art. 864 k.c. za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie. Tymczasem w spółce zwykłej odpowiedzialność wobec spółki ponoszą solidarnie wspólnicy wyznaczeni do prowadzenia spraw spółki, chyba że dany wspólnik wykaże, że nie ponosi winy (art. 2260 c.c.). Natomiast za zobowiązania spółki odpowiadają poza spółką także solidarnie ci wspólnicy, którzy działali w imieniu spółki. Pozostali wspólnicy ponoszą odpowiedzialność jedynie wówczas, gdy wierzyciel nie wiedział o wyłączeniu odpowiedzialności niektórych wspólników (art. 2267 c.c.).

Przepisy dotyczące spółki zwykłej regulują wyłączenie wspólnika ze spółki. Może to nastąpić z powodu wystąpienia jednej z następujących przesłanek: z mocy prawa – z powodu 1) upadłości lub 2) braku możliwości zaspokojenia wierzyciela tego dłużnika z innych składników majątkowych niż te, które wniósł do spółki; fakultatywnie – z powodu: 1) poważnego niewypełniania przez wspólnika zobowiązań wynikających z przepisów prawa lub umowy spółki, 2) całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia (interdizione o inabilitazione), 3) skazania na karę zakazu pełnienia funkcji publicznych albo (4) niezdolności do wypełniania zobowiązań wobec spółki polegającej na określonym świadczeniu lub przeniesieniu własności rzeczy (art. 2286-2288 c.c.). Wyłączenie wspólnika następuje na podstawie uchwały większości wspólników, a temu wspólnikowi przysługuje odwołanie do sądu. Polskie regulacje przewidują taką możliwość przy udziale sądu i jedynie w przypadku spółek handlowych (art. 63 i art. 266 k.s.h.).

W związku z różnicą w zakresie zdolności prawnej porównywanych spółek inaczej przedstawiają się skutki śmierci wspólnika. Polska spółka cywilna nie posiada majątku, więc spadkobiercy zmarłego wspólnika nie dziedziczą udziałów w spółce, przy czym posiadają roszczenie względem pozostałych wspólników o rozliczenie udziału zmarłego wspólnika. W spółce zwykłej śmierć wspólnika skutkuje obowiązkiem wypłaty udziału spadkobiercom, chyba że wspólnicy postanowią rozwiązać spółkę i kontynuować działalność razem ze spadkobiercami, a ci wyrażą na to zgodę (art. 2284 c.c.). Z tego faktu wynika również odpowiedzialność spadkobierców za długi spółki (art. 2290 c.c.).

Rozwiązanie spółki zwykłej, poza upływem terminu i osiągnięciem celu, może nastąpić także z powodu braku większości decyzyjnej, jeżeli w ciągu 6 miesięcy nie da się jej przywrócić (art. 2272 c.c.).
 
Spółka jawna (in nome collettivo)
W spółce jawnej każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką (art. 22 k.s.h.). Wierzyciel spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika, ale dopiero, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Wierzyciel może jednak pozywać równocześnie spółkę i wspólników zanim egzekucja okaże się bezskuteczna (art. 31 k.s.h.)

We włoskim odpowiedniku spółki jawnej (dosłownie: „spółka w imieniu zbiorowym”) również wszyscy wspólnicy ponoszą solidarną i nieograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania spółki (art. 2291 c.c.). Wierzyciel nie może dochodzić swojej wierzytelności za zobowiązania spółki do czasu zakończenia postępowania egzekucyjnego, nawet jeśli spółka jest w likwidacji (art. 31 c.c). Zgodnie z włoskim orzecznictwem sądowym nie stoi to jednak na przeszkodzie uzyskaniu tytułu egzekucyjnego wobec majątku wspólnika, z którego wierzyciel będzie mógł zaspokoić się po zakończeniu postępowania wobec spółki^[13]. W sprawach nieuregulowanych przepisami dotyczącymi spółki jawnej należy posiłkować się przepisami o spółce zwykłej.

Analogicznie zostały uregulowane zagadnienia dotyczące firmy spółki (ragione sociale), wymogu wpisu do rejestru (ufficio del registro delle imprese) oraz treści umowy spółki (atto costitutivo), przy czym włoski kodeks wymaga dodatkowo wskazania wspólników uprawnionych do reprezentowania spółki, świadczeń, do których zobowiązani są poszczególni wspólnicy, oraz zasad podziału zysków i udziału w stratach (art. 2292-2296 c.c.).

Do czasu uzyskania wpisu do rejestru osoby, które działały w imieniu spółki, ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania spółki jak wspólnicy spółki cywilnej, a w przypadku włoskiej spółki odpowiedzialność tę ponoszą wspólnicy na zasadach określonych w przepisach o spółce zwykłej (art. 2297 c.c.).

We włoskiej spółce dopuszczalne jest powierzenie (na zasadzie wyłączności) spraw spółki niektórym wspólnikom. Wówczas zarządca (amministratore), czyli wspólnik, któremu powierzono prawo reprezentowania spółki, może dokonywać wyłącznie czynności wchodzących w zakres przedmiotu działalności spółki, o ile umowa spółki i prokura nie zawierają dalszych ograniczeń. Ograniczenia te nie wywołują skutków prawnych wobec osób trzecich, jeżeli nie są wpisane do rejestru, chyba że osoby te były o nich świadome (art. 2298 c.c.). Zarządca może dokonywać wszelkich czynności stanowiących środek do osiągnięcia celu spółki bez konieczności rozróżniania w tym zakresie czynności zwykłego zarządu od czynności przekraczających zwykły zarząd.^[14] Polskie prawo prowadzenie spraw spółki powierza wszystkim wspólnikom, a każdy z nich może prowadzić wyłącznie czynności zwykłego zarządu i czynności nagłe (art. 39 i art. 44 k.s.h.). Nie można powierzyć prowadzenia spraw spółki osobom trzecim, z wyłączeniem wspólników (art. 38 k.s.h.).

O ile w spółce jawnej w czasie trwania spółki wierzyciel wspólnika może uzyskać zajęcie tylko tych praw służących wspólnikowi z tytułu udziału w spółce, którymi wspólnikowi wolno rozporządzać, o tyle we włoskiej spółce jest to zakazane (art. 2305 c.c.).

Likwidacja spółki jest w prawie włoskim mniej szczegółowo uregulowana niż w polskiej ustawie. Kodeks ogranicza się bowiem do wskazania kilku obowiązków, m.in. wpisu do rejestru likwidatorów, statusu likwidatorów: ich prawa do reprezentacji, obowiązku sporządzenia bilansu i złożenia wniosku o wykreślenie spółki z rejestru oraz odpowiedzialności. Księgi i dokumenty rozwiązanej spółki przechowuje się 10 lat (w Polsce – 5 lat).
 
Spółka komandytowa (in accomandita)
Sposób ukształtowania spółki komandytowej w obu systemach prawnych jest bardzo podobny. We włoskiej spółce komandytowej zostało doprecyzowane, że udziały wspólników nie mogą być wyrażone w postaci akcji. Zgodnie z art. 109 § 2 k.s.h. osoby, które działały w imieniu spółki po jej zawiązaniu, a przed jej wpisem do rejestru, odpowiadają solidarnie. W przypadku włoskiej spółki, odpowiedzialność ponoszą wspólnicy na zasadach określonych w przepisach o spółce zwykłej (solidarnie), przy czym odpowiedzialność komandytariusza jest ograniczona do wysokości jego wkładu, chyba że brał udział przy dokonaniu określonej czynności (art. 2317 c.c.). Odesłanie do przepisów o spółce zwykłej oznacza, że wierzyciel może dochodzić swoich praw bezpośrednio wobec wspólników (bez konieczności uprzedniego pozywania spółki). W każdym razie komandytariuszowi przysługiwać będzie roszczenie regresowe wobec spółki i komplementariuszy.^[15]

Włoski system prawny umożliwia powierzenie prowadzenie spraw spółki komplementariuszom (wszystkim albo niektórym z nich), tzw. zarządcom. Osoby te mogą zostać wyznaczone w umowie spółki albo powołane w drodze uchwały. Zmiana zarządcy wyznaczonego w umowie spółki oznacza konieczność uzyskania zgody wszystkich wspólników^[16]. Powołanie i odwołanie zarządcy wyznaczonego w drodze uchwały wymaga zgody komplementariuszy (wszystkich) oraz takiej liczby komandytariuszy, która reprezentuje większość ich udziałów w spółce (art. 2319 c.c.). Umowa spółki może przewidywać odmienne rozwiązanie w tym zakresie. Komplementariusz lub zarządca są upoważnieni do dokonywania wszelkich czynności, chyba że umowa spółki zawiera ograniczenia (np. w zakresie czynności przekraczających zwykły zarząd). Spraw spółki nie może jednak prowadzić osoba trzecia (niebędąca wspólnikiem).

Spółka komandytowa, poza przesłankami wskazanymi w przepisach o spółce jawnej (in nome collettivo), może być rozwiązana, gdy w jej skład wchodzą wyłącznie komplementariusze lub wyłącznie komandytariusze, a przez okres 6 miesięcy uchybienie to nie zostało naprawione poprzez uzupełnienie składu. W razie braku komplementariusza wspólnicy zobowiązani są do wybrania spośród siebie zarządcy prowizorycznego (amministratore provvisorio) do dokonywania czynności zwykłego zarządu (atti di ordinaria amministrazione) do czasu powołania lub przystąpienia do spółki komplementariusza. Zarządcą w tym przypadku może być wybrany komandytariusz lub osoba trzecia niebędąca wspólnikiem, przy czym zarządca tymczasowy nie staje się komplementariuszem.

Przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki komandytowej jest możliwe w obu systemach prawnych, przy czym wymaga zgody pozostałych wspólników (według art. 10 § 2 k.s.h. wszystkich, natomiast art. 2322 c.c. w przypadku komandytariusza wymaga jedynie zgody wspólników reprezentujących większość kapitału) i odpowiednich zapisów w umowie spółki.

W razie śmierci komandytariusza jego udział podlega dziedziczeniu. W razie braku odmiennych zapisów w umowie spadkobiercy wstępują do spółki niezależnie od zgody pozostałych wspólników (art. 2322 c.c.). Polska ustawa przewiduje wymóg wskazania jednej osoby do wykonania praw spadkobierców, a podział udziału komandytariusza w majątku spółki między spadkobierców jest skuteczny wobec spółki jedynie za zgodą pozostałych wspólników (art. 124 k.c.). Rozważania te nie dotyczą komplementariusza. Spadkobierca komplementariusza nie wstępuje w jego pozycję prawną (tj. nie staje się on komplementariuszem ani zarządcą)^[17]. Co do zasady, jego śmierć jest przyczyną rozwiązania spółki (art. 58 § 1 pkt 4 w zw. z art. 103 k.s.h.), natomiast włoskie prawo po rozliczeniu ze spadkobiercami, a następnie umożliwia wspólnikom alternatywnie przystąpienie do likwidacji spółki bądź kontynuację działalności poprzez uzupełnienie składu o spadkobierców za ich zgodą (art. 2284 w zw. z art. 2215 c.c.) albo inne osoby (art. 2323 c.c.).
 
Spółka między profesjonalistami (tra professionisti)
We włoskim systemie prawnym spółka partnerska nie została zaliczona do katalogu spółek handlowych. Dopuszczalność zakładania tego rodzaju spółek była przedmiotem kontrowersji, a odpowiednie przepisy w tym zakresie przyjęto dopiero w 2011 r. przy okazji ustawy budżetowej. Ustawa z dnia 12 listopada 2011 r., nr 183^[18] dopuściła zakładanie spółek, których wspólnikami są osoby wykonujące wolne zawody. Osoby te mogą wspólnie wykonywać działalność w formie dowolnej spółki osobowej lub kapitałowej, a także spółki kooperacyjnej (art. 10 ust. 3). Wiąże się to z szeregiem konsekwencji nieznanych polskiej konstrukcji spółki partnerskiej. Po pierwsze, forma takiej spółki powinna zawierać podwójne oznaczenie formy prawnej, w jakiej prowadzi działalność^[19] (art. 10 ust. 5). Po drugie, skutkiem dopuszczenia wykonywania wolnego zawodu w formie spółki kapitałowej jest umożliwienie prowadzenia spółki między profesjonalistami w formie jednoosobowej.

Warunkiem utworzenia tej spółki jest, aby wspólnicy wykonywali wolny zawód. Wspólnik nie może być równocześnie wspólnikiem w innej spółce (art. 10 ust. 6). Przepisy nie zawierają katalogu wolnych zawodów, ale precyzują, że ich przedstawiciele tworzący spółkę musza być wpisani do odpowiedniego rejestru lub listy danego samorządu zawodowego (art. 10 ust. 7). Oznacza to, że w tej formie mogą być wykonywane wyłącznie regulowane wolne zawody. Podobnie jak w polskim systemie spółka partnerska może jednoczyć przedstawicieli więcej niż jednego wolnego zawodu z tą różnicą, że włoskie prawo dopuszcza, aby wspólnikiem była także osoba niebędąca profesjonalistą. Rola takich osób w spółce musi ograniczać się wyłącznie do celów inwestycyjnych lub usług technicznych (art. 10 ust. 4). Takim wspólnikiem może być nie tylko osoba fizyczna, ale również inna spółka osobowa lub kapitałowa.

Liczba wspólników wykonujących wolny zawód w spółce oraz ich udział w kapitale spółki musi stanowić co najmniej 2/3 ogółu wspólników. Proporcje te musza być odzwierciedlone przy podejmowaniu decyzji w sprawach dotyczących spółki. Uchybienie temu wymogowi skutkuje wykreśleniem spółki z rejestru.

Mając na uwadze szczególny status tej spółki, ustawodawca nałożył na nią szczególne obowiązki informacyjne z wymogiem zachowania formy pisemnej, w zakresie ewentualnych konfliktów interesów pomiędzy klientem a spółką (lub jej wspólnikiem) oraz prawa klienta do wyboru, któremu wspólnikowi chce powierzyć swoja sprawę.

Odpowiedzialność za działania spółki ponosi spółka, stąd nałożono wymóg posiadania przez spółkę odpowiedniego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przez wspólników przy wykonywaniu czynności zawodowych. Odpowiedzialność ponoszą dodatkowo wspólnicy. Jest to inny system niż w Polsce, gdzie partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce (art. 95 k.s.h.). Odpowiedzialność dyscyplinarną przed odpowiednim samorządem zawodowym ponosi spółka i wspólnik, którego działanie lub zaniechanie jest przedmiotem postępowania.
 
Spółka adwokacka (tra avvocati)
Wykonywanie zawodów prawniczych na zasadzie spółki adwokackiej zostało uregulowane ustawą w sprawie nowych zasad wykonywania zawodu prawniczego z 2012 r.^[20] Wykonywanie zawodu przez adwokatów w formie spółki wiąże się z koniecznością stosowania w firmie, poza oznaczeniem właściwym dla danej spółki, także specjalnego oznaczenia wskazującego, że jest to spółka adwokacka. Zakazany jest udział w spółce za pośrednictwem powiernictwa fiducjarnego lub innej osoby (art. 4-bis ust. 1).

Przywołana ustawa wymaga, aby adwokaci mieli zagwarantowany udział w kapitale spółki i prawie głosu, przy czym łącznie z innymi wspólnikami reprezentującymi wolne zawody muszą posiadać udział minimum 2/3 ogółu wspólników. Większość organu zarządzającego spółki adwokackiej musi składać się ze wspólników będących adwokatami. Wspólnicy niewykonujący wolnego zawodu nie mogą stanowić więcej niż 1/3 ogółu wspólników. W skład zarządu nie mogą wchodzić osoby niebędące wspólnikami. Adwokat może pełnić funkcję zarządcy (amministratore). Tymczasem polski system prawny dopuszcza powierzenie zarządu spółki partnerskiej zarządowi (art. 97 k.s.h.). Taki zarząd może składać się z osób trzecich.

We Włoszech niezależnie od wykonywania zawodu w formie spółki obowiązuje zasada osobistego świadczenia obsługi prawnej przez adwokata. Wiąże się to z koniecznością posiadania odpowiedniego przygotowania do prowadzenia danej sprawy. Odpowiedzialność spółki i wspólników nie wyklucza odpowiedzialności adwokata, który prowadził sprawę. Zarówno spółka, jak i wspólnicy są zobowiązani do przestrzegania zasad wykonywania zawodu. Samo zawieszenie prawa do wykonywania zawodu lub wykreślenie z listy skutkuje wykreśleniem wspólnika ze spółki, podczas gdy w Polsce utrata uprawnień do wykonywania zawodu przez partnera oznacza, że powinien on wystąpić ze spółki najpóźniej z końcem roku obrotowego, a dopiero po bezskutecznym upływie tego terminu uważa się, że partner wystąpił ze spółki (art. 100 § 1 i 3 k.s.h.).

Umożliwienie prawnikom włoskim funkcjonowania w formie spółki jest pozytywnie oceniane z uwagi na większą wydajność i lepszą odpowiedź na potrzeby rynku, a mnogość możliwych do wybrania reżimów prawnych jest uzasadniane potrzebą odzwierciedlenia wolności wykonywania zawodu. Wśród zalet nowego systemu przedstawia się m.in. wyższą jakość obsługi prawnej poprzez możliwość wielopłaszczyznowej (multidyscyplinarnej) analizy zagadnień prawnych. Współczesne problemy klientów działających na rynku globalnym wymagają spojrzenia na problem z perspektywy przekraczającej jeden porządek prawny. Wspólne prowadzenie działalności w reżimie spółki kapitałowej umożliwia dostęp do kapitału, który gwarantuje kancelarii większą płynność i szansę zainwestowania w nowoczesne narzędzia innowacji technologicznych i sztucznej inteligencji, skutkujących podniesieniem standardu obsługi i bezpieczeństwa. Nie bez znaczenia jest również argument redukcji kosztów administracyjnych, która może skutkować większą przystępnością cenową dla klientów. Większa organizacja sprzyja adaptacji nowego personelu. Stanowi to również zachętę skierowaną do młodych obywateli w związku z malejącą liczbą prawników wykonujących zawód adwokata^[21].

Ustawa w kolejnych latach była wielokrotnie zmieniana, co mogło mieć wpływ na fakt, że do końca 2021 r. na 160 tys. adwokatów w formie spółek funkcjonowało jedynie 535 kancelarii, z czego 360 w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością^[22]. Wynika to z obawy przed możliwą utratą niezależności ekonomicznej i możliwością rozmycia indywidualnego charakteru obsługi tam, gdzie ma to szczególną wartość (klient dokonuje wyboru kierując się reputacją i rozpoznawalnością adwokata) m.in. w zakresie prawa karnego. Wyzwaniem jest również ryzyko konfliktu interesów lub odpowiedzialności za szkody (w tym dyscyplinarnej) spowodowane przez spółkę, co wymaga dbałości o wysokie standardy zarządzania (governance).

Poza zakresem niniejszego opracowania jest wpływ reformy na dostępność obsługi prawnej. Należy jednak zauważyć, że włoski system prawny różni się od polskiego przymusem adwokackim zasadniczo już na poziomie sądu I instancji oraz osobną listą adwokatów upoważnionych do reprezentowania klientów przed sądem kasacyjnym. Powierzenie sprawy spółce, w której taki prawnik świadczy pomoc prawną, sprzyja interesom klienta.
 
4. Wnioski

Analiza konstrukcji włoskich spółek osobowych stanowi podstawę do refleksji nad polskimi przepisami, ponieważ zauważalne są istotne różnice.

Odpowiednikiem polskiej spółki cywilnej jest spółka zwykła, która jednak wyposażona jest w zdolność prawną. Nie jest wymagana forma pisemna do jej zawiązania, przy czym może ona koncentrować się jedynie na niehandlowej działalności gospodarczej. Wiele wspólnego mają spółka jawna i societa’ in nome collettivo, ale włoska ustawa dopuszcza prowadzenie spraw spółki przez wspólnika zarządcę (z wyłącznym prawem prowadzenia spraw spółki) nie ograniczając jego kompetencji do czynności zwykłego zarządu. Spółki komandytowe w dwóch porównywanych systemach prawnych różnią się głównie tym, że włoskie przepisy cechuje większa elastyczność, z uwagi na wymóg uzyskania zgody większości kwalifikowanej, podczas gdy polska ustawa wymaga jednomyślności wspólników. Spółka komandytowo-akcyjna inaczej niż w kodeksie spółek handlowych została zaliczona do katalogu spółek kapitałowych. Ze względu na przyjętą systematykę nie została ona więc omówiona w tym opracowaniu. Spółka między profesjonalistami ma szczególny status. Nie została ona zaliczona do spółek osobowych, ale jej funkcjonowanie dopuszczono w osobnej ustawie z 2011 r., przy czym musi ona prowadzić działalność w ramach prawnych innej spółki (osobowej lub kapitałowej). Szczególnym rodzajem takiej spółki jest spółka adwokacka. Zarząd nie może w niej zostać powierzony osobie niebędącej wspólnikiem, a odpowiedzialność ponosi spółka i wszyscy wspólnicy.

Porównanie polskich i włoskich spółek osobowych zachęca do refleksji, czy niektóre rozwiązania sprawdziłyby się w polskim systemie prawnym. Dla przedstawicieli wolnych zawodów może to również być przyczynkiem do dyskusji nad otwarciem spółki partnerskiej na ramy prawne spółki kapitałowej.

Rafał Janczyk
radca prawny, absolwent Szkoły Prawa Włoskiego i Europejskiego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 

---