(ochrona konsumentów, konsumenckie umowy o kredyt związane z nieruchomościami mieszkalnymi)

Tomasz Jaroszyński

1. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczył wykładni art. 25 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/17/UE z dnia 4 lutego 2014 r. w sprawie konsumenckich umów o kredyt związanych z nieruchomościami mieszkalnymi i zmieniającej dyrektywy 2008/48/WE i 2013/36/UE oraz rozporządzenie (UE) nr 1093/2010^[1] (dalej: „dyrektywa 2014/17/UE”). Wniosek złożono w ramach sporu między QI, działającą w charakterze konsumenta, a Santander Bank Polska S.A. (dalej: „Bank”) w przedmiocie wysokości obniżki całkowitego kosztu kredytu związanego z nieruchomością mieszkalną w następstwie przedterminowej jego spłaty przez QI.

---

2. Art. 3 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG^[2] (dalej: „dyrektywa 2008/48/WE”) stanowi:
„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
[…] g) »całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta« oznacza wszystkie koszty, łącznie z odsetkami, prowizjami, podatkami oraz wszelkimi innymi opłatami, które konsument jest zobowiązany ponieść w związku z umową o kredyt, które to koszty znane są kredytodawcy, z wyjątkiem kosztów notarialnych; uwzględniane są tu także koszty usług dodatkowych związanych z umową o kredyt, w szczególności składki z tytułu ubezpieczenia, jeżeli, dodatkowo, zawarcie umowy dotyczącej usługi jest niezbędne do uzyskania kredytu lub do uzyskania go na oferowanych warunkach”.

Art. 16 dyrektywy 2008/48/WE stanowi:
„1. Konsument ma prawo w każdym czasie spłacić w całości lub w części swoje zobowiązania wynikające z umowy o kredyt. W takich przypadkach jest on uprawniony do uzyskania obniżki całkowitego kosztu kredytu, na którą składają się odsetki i koszty przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy.
2. W przypadku przedterminowej spłaty kredytu kredytodawcy przysługuje sprawiedliwa i obiektywnie uzasadniona rekompensata za ewentualne koszty bezpośrednio związane z przedterminową spłatą kredytu, pod warunkiem że przedterminowa spłata przypada na okres, w którym stopa oprocentowania kredytu jest stała.
Rekompensata ta nie może przekraczać 1% spłacanej przed terminem części kwoty kredytu, jeżeli okres pomiędzy przedterminową spłatą a uzgodnionym wygaśnięciem umowy o kredyt przekracza jeden rok. Jeżeli okres ten nie przekracza jednego roku, rekompensata nie może przekraczać 0,5% spłacanej przed terminem części kwoty kredytu.”.

Art. 4 dyrektywy 2014/17/UE stanowi:
„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
[…] 13) »całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta« oznacza całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta, zgodnie z definicją zawartą w art. 3 lit. g) dyrektywy [2008/48], w tym koszty wyceny nieruchomości, gdy taka wycena jest niezbędna do otrzymania kredytu, lecz z wyłączeniem opłat związanych z przeniesieniem własności nieruchomości. Z kosztu tego wyłączone są wszelkie opłaty obciążające konsumenta w konsekwencji niewypełnienia zobowiązań określonych w umowie o kredyt;”.

Art. 14 dyrektywy 2014/17/UE stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, by kredytodawca i w stosownych przypadkach pośrednik kredytowy lub wyznaczony przedstawiciel udzielali konsumentowi zindywidualizowanych informacji, niezbędnych do porównania kredytów dostępnych na rynku, oceny ich konsekwencji i podjęcia świadomej decyzji, czy zawrzeć umowę o kredyt:
a) bez nieuzasadnionej zwłoki po przekazaniu przez konsumenta wymaganych informacji o jego potrzebach, sytuacji finansowej i preferencjach zgodnie z art. 20; oraz
b) odpowiednio wcześnie, zanim konsument zwiąże się jakąkolwiek umową o kredyt lub ofertą.
2. Zindywidualizowane informacje, o których mowa w ust. 1, przekazuje się, w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku, przy użyciu [europejskiego znormalizowanego arkusza informacyjnego (ESIS)], określonego w załączniku II.”.

Art. 25 dyrektywy 2014/17/UE stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, by konsument miał prawo do pełnego lub częściowego wywiązania się ze swoich zobowiązań na mocy umowy o kredyt przed wygaśnięciem tej umowy. W takich przypadkach konsument jest uprawniony do uzyskania obniżki całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta, na którą składają się odsetki i koszty przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy.
2. Państwa członkowskie mogą przewidzieć, że wykonanie prawa, o którym mowa w ust. 1, podlega pewnym warunkom. Warunki te mogą obejmować ograniczenia czasowe wykonania tego prawa, zróżnicowane traktowanie w zależności od rodzaju stopy oprocentowania kredytu lub od momentu, w którym konsument skorzysta z tego prawa, lub ograniczenia co do okoliczności, w jakich prawo to może zostać wykonane.
3. Państwa członkowskie mogą przewidzieć, by kredytodawca miał prawo do otrzymania w uzasadnionych przypadkach sprawiedliwej i obiektywnej rekompensaty z tytułu potencjalnych kosztów bezpośrednio związanych z przedterminową spłatą kredytu, lecz nie mogą nakładać kary na konsumenta. W związku z tym kwota rekompensaty nie może być wyższa niż strata finansowa kredytodawcy. W ramach takich warunków państwa członkowskie mogą przewidzieć, że kwota rekompensaty nie może przekroczyć pewnego poziomu lub może być dopuszczalna tylko w określonym okresie.
4. W przypadku gdy konsument pragnie wywiązać się ze swoich zobowiązań wynikających z umowy o kredyt przed wygaśnięciem umowy, kredytodawca niezwłocznie po otrzymaniu takiego wniosku udziela konsumentowi, w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku, informacji potrzebnych do rozważenia takiej opcji. Informacje takie co najmniej wyliczają konsekwencje, jakie poniesie konsument, wywiązując się ze swoich zobowiązań przed wygaśnięciem umowy o kredyt, i jasno określają wszelkie przyjęte założenia. Wszelkie przyjęte założenia są rozsądne i uzasadnione.
5. Gdy przedterminowa spłata przypada w okresie, w którym obowiązuje stała stopa oprocentowania, państwa członkowskie mogą uzależnić skorzystanie z prawa, o którym mowa w ust. 1, od istnienia uzasadnionego interesu po stronie konsumenta.”.

3. W 2017 roku QI zawarła z poprzednikiem prawnym Banku umowę kredytu na zakup nieruchomości w wysokości 106 600 zł. Kredyt został udzielony na okres 360 miesięcy, umowa przewidywała prowizję z tytułu udzielenia tego kredytu, płatną w chwili zawarcia umowy i odpowiadającą 2,50% kwoty tego kredytu, czyli 2600 zł, która była wskazana jako element całkowitego kosztu kredytu na zakup nieruchomości. 19 miesięcy po podpisaniu umowy QI dokonała całkowitej spłaty całości tego kredytu. Uznała ona zatem, że Bank powinien zwrócić jej prowizję związaną z udzieleniem rzeczonego kredytu w wysokości 2462,78 zł, odpowiadającej pozostałemu czasowi trwania tego kredytu, czyli 341 miesięcy. Tego dotyczyła reklamacja, którą QI wniosła do Banku, a którą ten oddalił i odmówił dokonania zwrotu prowizji. QI wniosła skargę do Sądu Rejonowego dla Warszawy?Woli w Warszawie (dalej: „sąd odsyłający”). Bank podniósł przed tym sądem, że prowizja za udzielenie kredytu hipotecznego polegała na jednorazowej zapłacie, a zatem była wyłączona z obowiązku zwrotu proporcjonalnego do pozostałego okresu obowiązywania umowy kredytu. Bank uważał, że gdyby prowizja ta miała podlegać częściowemu zwrotowi, zwrot ten nie powinien być proporcjonalny do okresu objętego przedterminową spłatą w stosunku do pierwotnie uzgodnionego okresu spłaty, lecz powinien być proporcjonalny do spodziewanego przez kredytodawcę wynagrodzenia za korzystanie przez konsumenta z finansowania. Sąd odsyłający zastanawiał się, czy w świetle w szczególności orzecznictwa TSUE dotyczącego art. 16 ust. 1 dyrektywy 2008/48/WE należy uznać, że prawo konsumenta do uzyskania, w przypadku przedterminowej spłaty kredytu hipotecznego, obniżki całkowitego kosztu kredytu, o którym mowa w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE, obejmuje również prowizję za udzielenie rozpatrywanego kredytu. Ponadto sąd ten zastanawiał się nad metodą obliczania, jaką należy zastosować w celu określenia kwoty obniżki całkowitego kosztu tego kredytu. W tych okolicznościach sąd odsyłający postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do TSUE z dwoma pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi wykładni art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE.

4. Pierwsze pytanie prejudycjalne dotyczyło tego, czy art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE należy interpretować tak samo jak art. 16 ust. 1 dyrektywy 2008/48/WE, tj. czy należy interpretować ten przepis w ten sposób, że prawo konsumenta do obniżki całkowitego kosztu kredytu hipotecznego w przypadku wcześniejszej spłaty kredytu hipotecznego obejmuje wszystkie koszty, które zostały nałożone na konsumenta, w tym także prowizję za udzielenie kredytu.

Co się tyczy art. 16 ust. 1 dyrektywy 2008/48/WE, TSUE orzekł już wcześniej, że przepis ten należy interpretować w ten sposób, że prawo konsumenta do obniżenia całkowitego kosztu kredytu w przypadku przedterminowej spłaty kredytu konsumenckiego objętego tą dyrektywą obejmuje wszystkie koszty nałożone na konsumenta^[3]. Ponadto TSUE stwierdził, że w świetle w szczególności specyfiki umów o kredyt związanych z nieruchomościami mieszkalnymi i niezależnie od niemal identycznego brzmienia art. 16 ust. 1 dyrektywy 2008/48/WE i art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE prawo do uzyskania obniżki całkowitego kosztu kredytu, o którym mowa w tym ostatnim przepisie, nie obejmuje opłat, które niezależnie od okresu obowiązywania umowy konsument jest zobowiązany zapłacić na rzecz kredytodawcy lub osoby trzeciej z tytułu świadczeń, które zostały już wykonane w całości w momencie przedterminowej spłaty^[4]. TSUE zwrócił uwagę, że w przedłożonej sprawie sąd odsyłający zastanawia się, w kontekście umowy kredytu hipotecznego regulowanej dyrektywą 2014/17, czy prowizję pobieraną przy zawieraniu takiej umowy, taką jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, należy uznać za należącą do tej ostatniej kategorii kosztów. W tym kontekście sąd ten przypomniał, że zgodnie kredytodawca jest zobowiązany wykazać, czy dane koszty mają charakter powtarzalny, czy też nie^[5].

TSUE stwierdził, że poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE należy interpretować w ten sposób, że w braku dostarczonych przez kredytodawcę informacji pozwalających sądowi krajowemu na zbadanie, czy prowizja pobierana przy zawieraniu umowy kredytu hipotecznego należy do kategorii kosztów, które są niezależne od okresu obowiązywania tej umowy, sąd ten powinien uznać, że taka prowizja jest objęta prawem do obniżenia całkowitego kosztu kredytu, o którym mowa w tym przepisie.

TSUE podkreślił, że prawodawca Unii przyjął szeroką definicję pojęcia „całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta”, w którego zakres mogą wchodzić koszty^[6]. W jego ocenie z art. 4 pkt 13 dyrektywy 2014/17/UE w związku z art. 3 lit. g dyrektywy 2008/48/WE wynika bowiem, że pojęcie „całkowitego kosztu kredytu ponoszonego przez konsumenta” w rozumieniu pierwszego z tych przepisów obejmuje wszystkie koszty, które konsument musi ponieść z tytułu umowy o kredyt i które są znane kredytodawcy, w tym prowizje. Wyłączone z zakresu tego pojęcia są wyraźnie jedynie – jak potwierdza motyw 50 dyrektywy 2014/17/UE – opłaty notarialne, opłaty rejestracyjne związane z przeniesieniem własności nieruchomości, takie jak koszty wpisu do księgi wieczystej i związane z tym opłaty, jak również koszty ponoszone przez konsumenta w przypadku niewypełnienia zobowiązań przewidzianych w umowie o kredyt^[7]. TSUE wyjaśnił jednak, opierając się w szczególności na szczególnych cechach umów o kredyt związanych z nieruchomościami mieszkalnymi, że prawo do obniżenia całkowitego kosztu kredytu, o którym mowa w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE, nie obejmuje kosztów, które niezależnie od okresu obowiązywania umowy obciążają konsumenta bądź to na rzecz kredytodawcy, bądź to na rzecz osoby trzeciej z tytułu świadczeń, które zostały już wykonane w całości w chwili przedterminowej spłaty.

Co więcej, TSUE zauważył, że w myśl art. 1 dyrektywy 2014/17/UE w związku z jej motywem 15 dyrektywa ta określa wspólne ramy dla niektórych aspektów przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących umów obejmujących kredyt konsumencki zabezpieczony hipoteką lub w inny sposób, a związanych z nieruchomościami mieszkalnymi, by zapewnić konsumentom wysoki poziom ochrony^[8]. Przyjęta przez TSUE wykładnia art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE nie skutkuje pozbawieniem konsumentów tej ochrony. W celu zagwarantowania tej ochrony sądy krajowe powinny bowiem czuwać nad tym, aby koszty, które są nakładane na konsumenta niezależnie od okresu obowiązywania umowy o kredyt, obiektywnie nie stanowiły wynagrodzenia kredytodawcy za czasowe korzystanie z kapitału stanowiącego przedmiot tej umowy lub za świadczenia na rzecz konsumenta, które w chwili przedterminowej spłaty nie zostały jeszcze spełnione^[9]. W związku z tym sąd krajowy nie może domniemywać na podstawie samego faktu, że dany koszt został poniesiony przez konsumenta jednorazowo przy zawieraniu umowy kredytu hipotecznego, że koszt ten należy do kosztów niezależnych od czasu trwania umowy, które nie mogą zatem prowadzić do obniżki całkowitego kosztu kredytu, o której mowa w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE.

TSUE zauważył ponadto, że kredytodawca lub, w stosownych przypadkach, pośrednik kredytowy lub wyznaczony przedstawiciel jest zobowiązany, zgodnie z art. 14 ust. 1 i 2 dyrektywy 2014/17/UE, do udzielenia konsumentowi przed zawarciem umowy informacji dotyczących podziału kosztów obciążających konsumenta w zależności od ich powtarzalności lub braku powtarzalności przy użyciu ESIS. Do kredytodawcy należy wykazanie powtarzalnego charakteru danych kosztów^[10]. Tymczasem w rozpatrywanej sprawie Bank nie przedstawił podziału kosztów kredytu hipotecznego rozpatrywanego w postępowaniu głównym, umożliwiających temu sądowi ustalenie, czy opłaty rozpatrywane w postępowaniu głównym są obiektywnie związane z okresem obowiązywania umowy, czy też opłaty te są niezależne od tego okresu. Aby zagwarantować, że konsument nie będzie karany za ten brak informacji, należy stwierdzić, że w takiej sytuacji sąd krajowy jest zobowiązany stwierdzić, że odnośne koszty nie są niezależne od okresu obowiązywania umowy i w konsekwencji są objęte prawem do obniżenia całkowitego kosztu kredytu, o którym mowa w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE. Według TSUE wynika z tego, że w przypadku gdy kredytodawca nie dostarczył niezbędnych informacji umożliwiających sądowi krajowemu sprawdzenie, czy dane opłaty nie stanowią wynagrodzenia kredytodawcy za czasowe korzystanie z kapitału będącego przedmiotem umowy kredytu hipotecznego ani wynagrodzenia za usługę, która w chwili przedterminowej spłaty nie była wykonana w całości, sąd ten powinien, w celu zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów, stwierdzić, że chodzi o koszty związane z okresem obowiązywania tej umowy, objęte prawem do obniżki, o którym mowa w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE, i to nawet jeśli koszty te zostały uiszczone jednorazowo przy zawieraniu wspomnianej umowy.

W świetle powyższych rozważań na pytanie pierwsze TSUE odpowiedział, że art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE należy interpretować w ten sposób, że w braku dostarczenia przez kredytodawcę informacji pozwalających sądowi krajowemu na zbadanie, czy prowizja pobierana przy zawieraniu umowy kredytu hipotecznego należy do kategorii kosztów, które są niezależne od okresu obowiązywania tej umowy, sąd ten powinien stwierdzić, że taka prowizja jest objęta prawem do obniżki całkowitego kosztu kredytu, o której mowa w tym przepisie.

5. TSUE sprecyzował, że poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE należy interpretować w ten sposób, że z przepisu tego wynika szczególna metoda obliczania pozwalająca na określenie kwoty obniżki całkowitego kosztu kredytu, o której mowa w tym przepisie.

W tym względzie TSUE zauważył, że nic w treści art. 25 dyrektywy 2014/17/UE w ogólności, ani w szczególności ust. 1 tego artykułu, nie pozwala stwierdzić, że prawodawca Unii zamierzał ustanowić szczególną metodę obliczania w celu określenia kwoty obniżki całkowitego kosztu kredytu hipotecznego, o której mowa w art. 25 ust. 1 tej dyrektywy. Przepis ten, po pierwsze, ogranicza się do postanowienia, że państwa członkowskie zapewniają, by konsument miał prawo do pełnego lub częściowego wywiązania się ze swoich zobowiązań na mocy umowy o kredyt przed wygaśnięciem tej umowy. Po drugie, wspomniany przepis wskazuje, że w przypadku przedterminowej spłaty konsument ma prawo do uzyskania obniżki całkowitego kosztu kredytu, odnoszącej się do odsetek i kosztów przypadających na pozostały okres obowiązywania umowy. Tymczasem z odniesienia do „pozostałego okresu obowiązywania umowy” nie można wywieść, że kwota obniżki całkowitego kosztu kredytu powinna zostać określona w każdych okolicznościach na podstawie metody polegającej na zastosowaniu zwrotu proporcjonalnego do stosunku między okresem, w którym umowa kredytu hipotecznego zostaje wykonana ze względu na przedterminową spłatę, a okresem wykonania tej umowy, który został pierwotnie uzgodniony. Odniesienie do pozostałego okresu obowiązywania umowy ma na celu wyłącznie ograniczenie w czasie pozycji kosztów, których dotyczy obniżka całkowitego kosztu kredytu.

W ocenie TSUE szczególnej metody obliczania w celu określenia kwoty obniżki całkowitego kosztu kredytu, o której mowa w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE, nie można również wywnioskować z art. 25 ust. 2-5 tej dyrektywy, ponieważ te ostatnie ustępy nie przewidują żadnego kryterium obliczania tej obniżki. W tym względzie o ile w art. 25 ust. 2 i 5 dyrektywy 2014/17/UE uściślono sposób, w jaki państwa członkowskie mogą ograniczyć wykonywanie prawa do przedterminowej spłaty, o tyle art. 25 ust. 3 tej dyrektywy przewiduje możliwość przewidzenia przez te państwa, na wypadek przedterminowej spłaty kredytu hipotecznego, prawa kredytodawcy do rekompensaty. Co się tyczy art. 25 ust. 4 dyrektywy 2014/17/UE, określa on informacje, które kredytodawca jest zobowiązany przekazać konsumentowi, aby mógł on zbadać możliwość dokonania wcześniejszej spłaty kredytu. Takie rozumienie art. 25 dyrektywy 2014/17/UE znajduje potwierdzenie w jej motywie 66, który przyznaje państwom członkowskim szeroki zakres swobody w odniesieniu do sposobu, w jaki zapewniają one prawo do przedterminowej spłaty kredytu hipotecznego. Z motywu tego wynika, że o ile prawodawca Unii przyjął za właściwe, ze względu na istnienie istotnych różnic w zasadach i warunkach spłaty kredytu stosowanych w państwach członkowskich, ustanowienie na poziomie Unii określonych norm dotyczących przedterminowej spłaty kredytu hipotecznego, w tym w szczególności warunków, na jakich spłata ta może mieć miejsce, o tyle uznał on jednak, że państwa te powinny mieć możliwość określenia warunków wykonywania prawa do takiej spłaty. Motyw te wskazuje, że warunki te mogą obejmować ograniczenia czasowe wykonania tego prawa, zróżnicowane traktowanie w zależności od rodzaju stopy oprocentowania kredytu lub ograniczenia co do okoliczności, w jakich prawo to może zostać wykonane.

TSUE potwierdził, że metoda obliczania obniżki całkowitego kosztu kredytu w przypadku przedterminowej spłaty nie znajduje się wśród elementów należących do kompetencji państw członkowskich, które zostały wyraźnie wymienione w motywie 66 dyrektywy 2014/17/UE. Uznał przy tym, że metoda obliczania kwoty obniżki stanowi część tych elementów, ponieważ – jak wynika z jego brzmienia w dużej części wersji językowych – wyliczenie wspomnianych elementów w tym motywie, wprowadzone wyrażeniem „w szczególności”, stanowi jedynie wykaz niewyczerpujący.

Ponadto TSUE zauważył, że o ile art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE nie narzuca szczególnej metody obliczania w celu określenia kwoty obniżenia całkowitego kosztu kredytu hipotecznego, o którym mowa w tym przepisie, o tyle zastosowana metoda powinna być odpowiednia do zapewnienia realizacji celu tej dyrektywy, wynikającego z jej motywu 15, a mianowicie zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów w dziedzinie umów o kredyt związanych z nieruchomościami. TSUE odnotował, że ustawodawstwo polskie nie zawiera żadnego przepisu dotyczącego tego obliczenia, a umowa kredytu hipotecznego będąca przedmiotem postępowania głównego nie wskazuje również sposobu obliczania kwoty obniżki całkowitego kosztu kredytu. W takiej sytuacji do sądu krajowego należy wypowiedzenie się w przedmiocie metody właściwej do określenia kwoty obniżki całkowitego kosztu kredytu hipotecznego, o której mowa w art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE, i zapewnienie, by metoda ta była odpowiednia do zapewnienia realizacji celu tej dyrektywy polegającego na zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony konsumentów.

W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie TSUE odpowiedział, że art. 25 ust. 1 dyrektywy 2014/17/UE należy interpretować w ten sposób, że z przepisu tego nie wynika żadna szczególna metoda obliczania pozwalająca na określenie kwoty obniżki całkowitego kosztu kredytu, o której mowa w tym przepisie.

Wybór i opracowanie:
dr Tomasz Jaroszyński
adiunkt na Wydziale Administracji
i Nauk Społecznych
Politechniki Warszawskiej

---