13.11.2024

Przesłanki nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy w orzecznictwie Sądu Najwyższego

opublikowano: 2018-03-21 przez:

Wprowadzenie
Renta z tytułu niezdolności do pracy jest świadczeniem pieniężnym z ubezpieczenia społecznego przewidzianym na wypadek częściowej lub całkowitej utraty przez ubezpieczonego zdolności do wykonywania pracy. Ma ona na celu zapewnienie środków utrzymania osobie podlegającej ubezpieczeniom społecznym, która przed osiągnięciem wieku emerytalnego z powodu stanu zdrowia stała się trwale lub okresowo niezdolna do zapewnienia sobie środków utrzymania. Renta ta jest przyznawana na wniosek ubezpieczonego, który spełnia warunki przewidziane w art. 57 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych[1] (dalej: „u.e.r.”), z zastrzeżeniem art. 57a u.e.r.
Jak zauważył Sąd Najwyższy (dalej: „SN”), ubezpieczenie rentowe jest odrębnym ubezpieczeniem od ubezpieczenia emerytalnego (art. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych[2]). W przypadku tego ostatniego ubezpieczenia składki są gromadzone w funduszu emerytalnym, a świadczenia przyznawane po osiągnięciu określonego wieku stanowią w pewnym stopniu ekwiwalent zgromadzonych składek (art. 24 ust. 1 i art. 25 ust. 1 u.e.r.). Zdarzeniem uprawniającym do świadczeń z tego funduszu jest osiągnięcie wymaganego wieku niezależnie od istnienia ubezpieczenia w chwili wystąpienia zdarzenia.
Funkcjonowanie ubezpieczenia rentowego uwzględnia w znacznie większym stopniu zasadę solidaryzmu społecznego. Zdarzeniem uprawniającym do świadczeń z tego ubezpieczenia jest powstanie niezdolności do pracy, które może nastąpić w każdym czasie. Z istoty tego ubezpieczenia wynika, że świadczenia nie mogą być pokryte ze zgromadzonych przez ubezpieczonego składek. Źródłem świadczeń jest fundusz rentowy powstały ze składek wpłacanych przez wszystkich ubezpieczonych na wypadek ryzyka wystąpienia niezdolności do pracy. W konsekwencji ze świadczeń z tego funduszu korzystają tylko osoby podlegające ubezpieczeniu w czasie, kiedy wystąpiło objęte ubezpieczeniem zdarzenie, a skutkiem związania prawa do świadczeń z ubezpieczeniem jest utrata tego prawa po ustaniu ubezpieczenia. Osoba, której ubezpieczenie ustało, nie ma żadnych uprawnień wynikających z tego ubezpieczenia i aby uprawnienia takie uzyskać, musi ubezpieczyć się ponownie[3].
 
1. Warunki przyznania renty
Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który:
  • jest niezdolny do pracy;
  • ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;
  • jego niezdolność do pracy powstała w okresach wymienionych w art. 57 ust. 1 pkt 3 u.e.r.;
  • nie ma ustalonego prawa do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych lub nie spełnia warunków do jej uzyskania[4].
Powyższe warunki muszą być spełnione łącznie, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w art. 57 ust. 2 i art. 57a u.e.r., o których mowa poniżej. SN stwierdził, że warunki nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy określone w art. 57 u.e.r. muszą być spełnione łącznie w chwili wydania decyzji przez organ rentowy. W postępowaniu odwoławczym od decyzji odmawiającej prawa do tej renty sąd ubezpieczeń społecznych ocenia legalność decyzji według stanu rzeczy istniejącego w chwili jej wydania[5]. Jak wyjaśnił SN, badanie legalności decyzji i orzekanie o niej możliwe jest tylko przy uwzględnieniu stanu faktycznego i prawnego istniejącego w chwili jej wydawania, zaś postępowanie dowodowe przed sądem jest postępowaniem sprawdzającym ustalenia dokonane przez organ rentowy, w tym w zakresie merytorycznej trafności wydanego przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: „ZUS”) orzeczenia o zdolności ubezpieczonego do pracy lub jej braku[6]. Dlatego też późniejsza zmiana stanu zdrowia ubezpieczonego nie jest podstawą do uznania decyzji za wadliwą i jej zmiany, lecz może stanowić przesłankę wznowienia postępowania na podstawie art. 114 ust. 1 u.e.r. w razie przedłożenia nowych dowodów, do których zalicza się m.in. dokumentacja lekarska pochodząca z okresu po wydaniu decyzji. Zasadą jest zatem, iż sąd ocenia legalność decyzji organu rentowego według stanu rzeczy istniejącego w chwili jej wydania, a jedynie wyjątkowo może przyznać ubezpieczonemu świadczenie, jeżeli warunki je uzasadniające zostały spełnione po wydaniu zaskarżonej decyzji. Wyjątek taki jest obwarowany szeregiem zastrzeżeń, takich jak oczywistość prawa do świadczenia i pewność co do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy przez organ rentowy w razie ponownego zgłoszenia wniosku. Jednakże art. 316 § 1 k.p.c.[7] nie znajduje zastosowania w sytuacji, gdy stanowiący przesłankę przyznania świadczenia rentowego warunek niezdolności do pracy mógłby zostać ewentualnie spełniony po wydaniu decyzji zaskarżonej odwołaniem[8].
Sąd ubezpieczeń społecznych, przyznając prawo do świadczenia, ma obowiązek ustalić wszystkie jego warunki, nawet gdy organ rentowy w decyzji negatywnie ocenił tylko niektóre z nich, bez rozpoznania pozostałych. Z istoty praw do świadczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych, które wymagają spełnienia ustawowych imperatywnych przesłanek ich nabycia, wynika bowiem, że odpowiada prawu sądowe orzeczenie o braku przesłanek kreujących z mocy ustawy prawo do dochodzonego świadczenia, których istnienia wcześniej nie zakwestionował organ rentowy. Natomiast błędne jest orzeczenie sądowe przyznające prawo do świadczenia z zakresu ubezpieczeń społecznych osobie, która nie spełnia ustawowych przesłanek warunkujących jego nabycie[9].
 
2. Niezdolność do pracy
Jak wspomniano wyżej, renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który jest niezdolny do pracy. W świetle art. 12 ust. 1 u.e.r. niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Ustawa rozróżnia niezdolność do pracy całkowitą (brak zdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy) oraz niezdolność częściową (brak zdolności do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji). Podkreślenia wymaga, że przepis art. 12 u.e.r. zawiera definicję niezdolności do pracy oraz definicję stopni tej niezdolności, zaś art. 62 u.e.r. określa sposób obliczania wysokości świadczenia, uzależniając tę wysokość od stopnia niezdolności do pracy (zgodnie z ust. 2 wskazanego artykułu renta dla osoby częściowo niezdolnej do pracy wynosi 75% renty dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy). Wśród przesłanek warunkujących prawo do renty zawartych w art. 57 ust. 1 u.e.r. nie został wymieniony stopień niezdolności do pracy. Zatem stopień ten nie wpływa na ukształtowanie prawa ubezpieczonego do renty, ale na ukształtowanie wysokości świadczenia rentowego[10].
Oceny niezdolności do pracy, jej stopnia oraz ustalenia daty powstania niezdolności do pracy, trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do pracy, związku przyczynowego niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi okolicznościami, trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do samodzielnej egzystencji oraz celowości przekwalifikowania zawodowego dokonuje w pierwszej kolejności formie orzeczenia lekarz orzecznik ZUS. Od jego orzeczenia przysługuje stronie sprzeciw do komisji lekarskiej ZUS[11]. Treść orzeczenia lekarza orzecznika ZUS i komisji lekarskiej ZUS w przedmiocie niezdolności do pracy i jej kwalifikacji albo braku tej niezdolności lub jej ponownego powstania powinna w równym stopniu wynikać z profesjonalnej, uwzględniającej aktualny stan wiedzy medycznej oceny stanu zdrowia badanego[12], jak i odpowiedniego uwzględnienia (powiązania) biologicznego aspektu niezdolności do pracy z elementami ekonomicznymi, np. posiadanymi kwalifikacjami, możliwością przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji, możliwością wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy, celowością przekwalifikowania (art. 13 ust. 1 u.e.r.). Pominięcie albo błędna ocena – w decyzji organu rentowego wydanej na podstawie orzeczenia lekarza orzecznika ZUS, a od 1 stycznia 2005 r. również komisji lekarskiej ZUS (art. 14 ust. 3 u.e.r.) – któregokolwiek ze wskazanych wyżej elementów niezdolności do pracy stanowi dla ubezpieczonego podstawę do odwołania się do sądu ubezpieczeń społecznych o ustalenie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy[13].
W postępowaniu sądowym dla oceny zdolności ubezpieczonego do pracy konieczne jest ustalenie stanu zdrowia i jego wpływu na zdolność do wykonywania pracy zarobkowej, a poczynienie takich ustaleń wymaga wiadomości specjalnych, tj. przeprowadzenia przez sąd orzekający dowodu z opinii biegłych sądowych lekarzy specjalistów. Sąd nie może zastępować biegłych[14] i nie może – wbrew opinii biegłych, dostarczających wiedzy specjalistycznej – oprzeć się na własnym przekonaniu, zasadach logicznego myślenia, doświadczenia życiowego czy wiedzy powszechnej, które to kryteria nie obejmują specjalistycznej wiedzy medycznej[15]. Jednakże sąd może nie uwzględnić którejś z opinii i nie oznacza to naruszenia zasady nieorzekania wbrew opiniom, bowiem w sprawach o rentę z tytułu niezdolności do pracy zawsze ostatecznie decyduje sąd, gdyż niezdolność do pracy jako przesłanka renty ma tu znaczenie prawne (art. 12 i 13 u.e.r.)[16].
Jak zaznaczono wyżej, w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych sąd bada legalność decyzji na dzień jej wydania[17], co oznacza, iż oceny medycznej i zawodowej dla oceny zdolności/niezdolności do pracy należy dokonywać również na tę datę. Postępowanie dowodowe przed sądem jest postępowaniem sprawdzającym, weryfikującym ustalenia dokonane przez organ rentowy[18]. Sąd nie ma obowiązku przeprowadzenia dowodów w celu ustalenia niezdolności do pracy, która miała powstać po wydaniu zaskarżonej odwołaniem decyzji odmawiającej prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy[19]. Biegli sądowi, przeprowadzający na zlecenie sądu badanie stanu zdrowia ubezpieczonego, nie zastępują lekarza orzecznika ZUS ani komisji lekarskiej ZUS. Jedynie zgodnie z posiadaną przez nich wiedzą specjalistyczną poddają merytorycznej ocenie trafność wydanego orzeczenia o zdolności do pracy albo jej braku. Specyfika ryzyka niezdolności do pracy przejawia się w niestałości tego stanu faktycznego i prawnego, dlatego skierowanie na badanie lekarskie służy ustaleniu niezdolności do pracy, tj. ocenie stanu jego zdrowia jako przesłanki warunkującej prawo do renty. O zmianach w prawie i wysokości świadczeń rentowych przesądza wynik badania lekarskiego przeprowadzanego przez lekarza orzecznika ZUS, który dokonuje oceny niezdolności do pracy, jej stopnia i trwałości.
O niezdolności do pracy nie decyduje sam fakt występowania schorzeń, lecz ocena, czy i w jakim zakresie wpływają one na utratę zdolności do pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami (art. 24 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin[20])[21]. Czym innym jest bowiem, jak zauważył SN, konkretne zatrudnienie, na wykonywanie którego nie wyraża zgody lekarz medycyny pracy, a czym innym szersza ocena stwierdzająca brak niezdolności do pracy, która nie odnosi się do jednego stanowiska pracy, lecz do pracy zgodnej z kwalifikacjami. Niezdolność do pracy w stopniu mniejszym niż „znaczny” nie jest niezdolnością do pracy objętą ochroną rentową. Pracownik nie może zatem ubiegać się o rentę, jeśli jego niezdolność do pracy jest oceniana przez ZUS jako nieznaczna. Nie otrzyma jej, nawet jeśli lekarz medycyny pracy nie dopuści go do pracy na dotychczasowym stanowisku[22].
  Przy ocenie roszczeń rentowych, wynikających z art. 57 ust. 1 u.e.r., który wśród przesłanek nabycia prawa do świadczenia wymienia stwierdzenie u wnioskodawcy niezdolności do pracy, jak stwierdził SN, należy posłużyć się definicjami pojęcia niezdolności do pracy i jej rodzajów (wraz z przesłankami orzekania o niej) zawartymi w art. 12 oraz art. 13 u.e.r. W myśl pierwszego z powołanych przepisów niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania tej zdolności po przekwalifikowaniu, przy czym niezdolność jest całkowita, gdy oznacza utratę możności wykonywania jakiejkolwiek pracy, tj. w innych warunkach niż specjalnie stworzone na stanowisku pracy odpowiednio przystosowanym do stopnia i charakteru naruszenia sprawności organizmu i częściowa, gdy ogranicza się do utraty w znacznym stopniu zdolności do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.
Ustawodawca odróżnia dwa aspekty niezdolności do pracy, tj. ekonomiczny (obiektywne pozbawienie danej osoby możliwości zarobkowania w drodze wykonywania jakiejkolwiek pracy lub pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji) oraz biologiczny (stan organizmu dotkniętego schorzeniem naruszającym jego sprawność). Dopiero koniunkcja tych dwóch elementów pozwala na uznanie danej osoby za niezdolną do pracy. W konsekwencji nie oznacza niezdolności do pracy niemożność wykonywania zatrudnienia spowodowana innymi przyczynami niż naruszenie sprawności organizmu i odwrotnie – nie jest ową niezdolnością biologiczny stan kalectwa lub choroby nieimplikujący wskazanych wyłączeń lub ograniczeń w świadczeniu pracy[23].
Ubezpieczony może zatem być uznany za częściowo niezdolnego do pracy, gdy zachował zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy (np. wymagającej niższych albo niewymagającej żadnych kwalifikacji), lecz jednocześnie utracił w znacznym stopniu zdolność do wykonywania pracy, do której posiada kwalifikacje[24].
Natomiast osobą całkowicie niezdolną do pracy w rozumieniu art. 12 ust. 2 u.e.r. jest osoba, która spełniła obydwa kryteria: jest dotknięta upośledzeniem zarówno biologicznym, jak i ekonomicznym. Decydująca dla stwierdzenia niezdolności do pracy jest utrata możliwości wykonywania pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu przy braku rokowania odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Gdy więc biologiczny stan kalectwa lub choroba nie powoduje naruszenia sprawności organizmu w stopniu mającym wpływ na zdolność do pracy dotychczas wykonywanej lub innej mieszczącej się w ramach posiadanych lub możliwych do uzyskania kwalifikacji, to brak jest prawa do renty[25].
Niezdolność do wykonywania pracy dotychczasowej nie jest wystarczająca do nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli wiek, poziom wykształcenia i predyspozycje psychofizyczne usprawiedliwiają rokowanie, że mimo upośledzenia organizmu możliwe jest podjęcie innej pracy w tym samym zawodzie albo po przekwalifikowaniu zawodowym[26].
SN podkreślił, że w świetle unormowania art. 12 u.e.r. niezdolność do pracy nie może być utożsamiana z niezdolnością do wykonywania ostatniego z dotychczasowych zatrudnień, jeżeli pracownik może podjąć prace zgodne z poziomem posiadanych kwalifikacji. Niezdolność do wykonywania dotychczasowej pracy jest warunkiem koniecznym ustalenia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, ale nie jest warunkiem wystarczającym, jeżeli wiek, poziom wykształcenia i predyspozycje psychofizyczne usprawiedliwiają rokowania, że mimo upośledzenia organizmu możliwe jest podjęcie innej pracy w tym samym zawodzie albo po przekwalifikowaniu zawodowym. W konsekwencji poziom posiadanych kwalifikacji staje się punktem odniesienia w ocenie predyspozycji zdrowotnych ubezpieczonego do pracy. Poziom kwalifikacji jest podstawą do określenia rodzajów prac, które są w zasięgu możliwości ubezpieczonego, mimo zaistnienia upośledzenia sprawności organizmu, a co za tym idzie – do ustalenia, czy ograniczenie zdolności do pracy można zakwalifikować jako znaczne[27].
SN zauważył, że z pojęciem niezdolności do pracy ściśle koresponduje pojęcie niepełnosprawności, ujęte w art. 3-5 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych[28], przy czym jest ono kwalifikacją szerszą od niezdolności do pracy w rozumieniu u.e.r. Niepełnosprawność obejmuje bowiem swoim zakresem także niezdolność do wykonywania zatrudnienia, co znajduje wyraz w definicji niepełnosprawności jako trwałej lub okresowej niezdolności do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy (art. 2 pkt 10 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych). W konsekwencji każda osoba niezdolna do pracy jest osobą niepełnosprawną, choć nie każda osoba niepełnosprawna jest równocześnie osobą niezdolną do pracy. Różnice w płaszczyźnie definicyjnej, jak i w procesie orzekania o niepełnosprawności i niezdolności do pracy nie uzasadniają wszakże pominięcia orzeczenia o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Niezdolność do pracy jest kategorią ubezpieczenia społecznego łączącą się z całkowitą lub częściową utratą niezdolności do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu bez rokowania jej odzyskania po przekwalifikowaniu (art. 12 u.e.r.)[29].
 
3. Staż ubezpieczeniowy
Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy (art. 57 ust. 1 pkt 2 u.e.r.), przy czym warunek ten nie jest wymagany od ubezpieczonego, którego niezdolność do pracy jest spowodowana wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy (art. 57a u.e.r.).
Warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej:
1) jeden rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przez ukończeniem 20 lat;
2) dwa lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat;
3) trzy lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat;
4) cztery lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat;
5) pięć lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat[30].
W przypadku ubezpieczonego, u którego niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat, wymagany pięcioletni okres ubezpieczeniowy powinien przypadać na ostatnie dziesięć lat przed złożeniem wniosku o przyznanie renty lub przed powstaniem niezdolności do pracy[31]. Warunek ten nie jest wymagany od ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy określony w art. 6 u.e.r. wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy[32]. Okres nieskładkowy przypadający w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (art. 58 ust. 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 u.e.r.) uwzględnia się w rozmiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej okresów składkowych udowodnionych w tym dziesięcioleciu (art. 5 ust. 2 u.e.r.)[33].
Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął wymaganego prawem okresu składkowego i nieskładkowego, warunek ten uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał, bez przerwy lub z przerwami nieprzekraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nieskładkowe[34].
Prawo do renty, które ustało z powodu ustąpienia niezdolności do pracy, podlega przywróceniu, jeżeli w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty ubezpieczony ponownie stał się niezdolny do pracy (art. 61 u.e.r.). Oznacza to reaktywację poprzednich uprawnień rentowych, bez potrzeby sprawdzenia przesłanki legitymowania się 5-letnim stażem okresów składkowych i nieskładkowych w ostatnim dziesięcioleciu przed ponownym stwierdzeniem niezdolności ubezpieczonego do pracy. Po upływie okresu 18 miesięcy od ustania wcześniejszego prawa do renty ubezpieczony powinien podlegać nowemu ubezpieczeniu i nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania nowych okresów ubezpieczenia powinna ujawnić się nowa lub kolejna niezdolność do pracy. Od daty jej powstania bądź zgłoszenia kolejnego wniosku o rentę liczy się okres ostatniego dziesięciolecia, do którego nie wlicza się okresów pobierania poprzedniej renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej (art. 58 ust. 2 u.e.r.). Oznacza to, że tylko okresy pobierania wymienionych świadczeń rentowych przypadające w takim przedziale czasowym (ostatnim dziesięcioleciu) nie pomniejszają okresu tego dziesięciolecia, ale go wstecznie przedłużają o „zbiegające się” okresy pobierania tych rent w danym dziesięcioleciu. Równocześnie, badany okres dziesięciolecia, do którego nie wlicza się okresów pobierania poprzedniej renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej (art. 58 ust. 2 u.e.r.), nie może być łącznie krótszy niż dziesięć lat. Skoro do okresu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej (art. 58 ust. 2 u.e.r.), to tylko zbiegające się, tj. przypadające w tym ostatnim dziesięcioleciu (przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy), okresy pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej nie pomniejszają dziesięciolecia, w którym ubezpieczony powinien wykazać co najmniej 5-letni składkowy i nieskładkowy okres ubezpieczenia (art. 58 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 58 ust. 2 u.e.r.)[35].
Na kanwie spraw o rentę z tytułu niezdolności do pracy trzeba podkreślić, iż w orzecznictwie SN utrwalony jest pogląd, że z art. 316 § 1 k.p.c. wynika ogólna zasada obowiązująca w postępowaniu cywilnym, zgodnie z którą podstawą rozstrzygnięcia jest stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Na gruncie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych powyższa reguła doznaje weryfikacji z tego względu, że postępowanie sądowe w tych sprawach wszczynane jest na skutek odwołania wniesionego od decyzji ZUS, które zastępuje pozew. Postępowanie to ma zatem charakter odwoławczy, a jego przedmiotem jest ocena zgodności z prawem wydanej decyzji. Zasada ta nie ma jednak charakteru absolutnego. Ma ona bowiem uzasadnienie tylko wtedy, gdy odwołanie się do art. 316 § 1 k.p.c. wypaczałoby charakter postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i prowadziłoby do jaskrawego pominięcia odrębności tego postępowania przez całkowite pozbawienie znaczenia postępowania administracyjnego poprzedzającego postępowanie sądowe. Niebezpieczeństwa takiego nie ma w sytuacji, gdy spełnienie się ostatniej z przesłanek prawa do świadczenia w trakcie postępowania sądowego jest oczywiste i niekwestionowane przez organ rentowy. W drodze wyjątku od zasady, że zakres kognicji sądu ubezpieczeń społecznych jest ściśle uzależniony od tego, co było przedmiotem rozstrzygnięcia organu rentowego, orzecznictwo dopuszcza możliwość uwzględniania przez sąd okoliczności niebędących przedmiotem decyzji organu rentowego w sprawach, których przedmiotem jest przyznanie świadczenia z ubezpieczenia społecznego, gdy ubezpieczony spełnił warunki uprawniające do tego świadczenia po wydaniu zaskarżonej decyzji, a okoliczność ta jest „pewna” (co z oczywistych względów nie może dotyczyć kwestii związanych z niezdolnością do pracy).
Wydanie w takiej sytuacji wyroku ma aksjologiczne usprawiedliwienie, a ponadto prowadzi do swoistego „skrócenia procedury” i jest podyktowane względami ekonomii procesowej. Eliminuje konieczność wystąpienia do organu rentowego przez osobę uprawnioną z kolejnym wnioskiem o świadczenie już niewątpliwie należne. Taka konstrukcja prawna jest możliwa tylko w odniesieniu do dziesięciolecia liczonego wstecz od daty wniosku o rentę i prowadzi do tego, że w trakcie trwającego postępowania sądowego ziszczenie się w sposób pewny ostatniej przesłanki prawa do renty w postaci wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego wniosek ten zastępuje. Natomiast nie jest ona możliwa w przypadku dziesięciolecia liczonego wstecz od daty powstania inwalidztwa, gdyż w tej sytuacji warunkiem koniecznym prawa do renty jest to, aby osiągnąć wymagany okres przed, a nie po powstaniu niezdolności do pracy. W konsekwencji, gdy przesłanka prawa do renty dotycząca wymaganego stażu ubezpieczeniowego spełni się w sposób pewny po wydaniu zaskarżonej decyzji, sąd może przyznać ubezpieczonemu świadczenie, według stanu rzeczy z daty orzekania, stosownie do art. 316 § 1 k.p.c.
Ustanowienie w art. 58 ust. 2 u.e.r. możliwości wyboru przedziału czasowego, w którym ubezpieczony powinien wykazać posiadanie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, jak zauważył SN, nie jest celem samym w sobie, ale z założenia umożliwia ubezpieczonemu „dopracowanie” do wymaganego stażu ubezpieczeniowego już po dniu powstania niezdolności do pracy. Przepis ten nie może być natomiast odczytywany jako swoista „pułapka” dla ubezpieczonych, którzy złożyli wniosek o świadczenie rentowe zbyt wcześnie, ryzykując brak możliwości wykazania się wymaganym stażem ubezpieczeniowym w dziesięcioleciu liczonym wstecz od daty złożenia ponownego wniosku[36].
 
4. Data powstania niezdolności do pracy
Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, którego niezdolność do pracy powstała w okresach:
  • ubezpieczenia (art. 6 ust. 1 pkt 1 u.e.r.);
  • opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w wysokości określonej w przepisach: o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin, o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz ich rodzin, o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin, o ubezpieczeniu społecznym duchownych, o adwokaturze, o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz w przepisach o pomocy społecznej (art. 6 ust. 1 pkt 2 u.e.r.);
  • zaliczonych do okresów ubezpieczenia społecznego duchownych okresów przebywania duchownych na misjach oraz okresy prowadzenia przez duchownych działalności duszpasterskiej wśród Polonii, przypadające po dniu 14 listopada 1991 r., do dnia wejścia w życie u.e.r. (art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. b u.e.r.);
  • czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim lub okresach jej równorzędnych albo okresach zastępczych form tej służby (art. 6 ust. 1 pkt 4 u.e.r.);
  • pełnionej w Polsce służby w: Policji (Milicji Obywatelskiej), Urzędzie Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego i Służbie Wywiadu Wojskowego oraz Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (w organach bezpieczeństwa publicznego), Straży Granicznej, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej, Służbie Celnej, Biurze Ochrony Rządu, Służbie Celno-Skarbowej, Służbie Ochrony Państwa (art. 6 ust. 1 pkt 6 u.e.r.);
  • pobierania zasiłku macierzyńskiego (art. 6 ust. 1 pkt 7 u.e.r.);
  • zatrudnienia za granicą osób, które w tym czasie nie były obywatelami polskimi, jeżeli osoby te powróciły do kraju po dniu 22 lipca 1944 r. i zostały uznane za repatriantów (art. 6 ust. 1 pkt 9 u.e.r.);
  • uznanych za okresy składkowe przypadających przed dniem 15 listopada 1991 r. okresach, za które została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne na warunkach szczegółowo określonych w art. 6 ust. 2 pkt 1 i 3-8, pkt 9 lit. a, pkt 10 lit. a, pkt 11-12, pkt 13 lit. a, pkt 14 lit. a oraz pkt 15-17 u.e.r.;
  • nieskładkowych pobierania: wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłaconego na podstawie przepisów Kodeksu pracy, zasiłków z ubezpieczenia społecznego: chorobowego lub opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego oraz pobierania po ustaniu obowiązku ubezpieczenia zasiłków chorobowego lub opiekuńczego lub świadczenia rehabilitacyjnego (art. 7 pkt 1 u.e.r.);
  • nieskładkowych pobierania renty chorobowej po ustaniu zatrudnienia w wymiarze czasu pracy nie niższym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie lub po ustaniu obowiązku ubezpieczenia społecznego z innego tytułu (art. 7 pkt 2 u.e.r.);
  • nieskładkowych niewykonywania pracy po ustaniu zatrudnienia, jeżeli za te okresy, na podstawie przepisów Kodeksu pracy, zostało wypłacone odszkodowanie (art. 7 pkt 3 u.e.r.);
  • nieskładkowych obejmujących przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezpłatnych oraz okresy niewykonywania pracy – z powodu opieki nad dzieckiem w wieku do lat 4 – w granicach do 3 lat na każde dziecko oraz łącznie – bez względu na liczbę dzieci – do 6 lat (art. 7 pkt 5 lit. a u.e.r.);
  • nieskładkowych obejmujących przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy opieki pielęgnacyjnej nad inwalidą wojennym zaliczonym do I grupy inwalidów lub uznanym za całkowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, sprawowanej przez członka jego rodziny w wieku powyżej 16 lat, który w okresie sprawowania opieki nie osiągnął przychodu przekraczającego miesięcznie połowę najniższego wynagrodzenia (art. 7 pkt 6 u.e.r.);
  • nieskładkowych udokumentowanej niezdolności do pracy, za które wypłacone zostały z Funduszu Pracy: zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki szkoleniowe lub stypendia (art. 7 pkt 12 u.e.r.);
  • nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania wyżej wymienionych okresów (art. 57 ust. 1 pkt 3 u.e.r.).
Wymogu, aby niezdolność do pracy powstała w powyższych okresach, nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 u.e.r.).
W uchwale składu siedmiu sędziów SN z 16 kwietnia 2009 r.[37] dokonano wykładni, z której wynika, że prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy nabyte na podstawie art. 57 ust. 2 u.e.r. ustaje, gdy ustanie warunek całkowitej niezdolności do pracy. W motywach tej uchwały SN przesądził, że prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy przyznane na podstawie art. 57 ust. 2 u.e.r. nie jest tożsame z prawem nabytym według powszechnych zasad określonych w art. 57 ust. 1 u.e.r. Przepis art. 57 ust. 2 u.e.r. wyodrębnia bowiem szczególną kategorię ubezpieczonych, którym przysługuje prawo do renty w związku z ustaleniem u nich stanu całkowitej niezdolności do pracy, którzy równocześnie legitymują się minimalnym składkowym i nieskładkowym okresem ubezpieczenia (20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn) i nabywają prawo do renty z pominięciem warunków określonych w art. 57 ust. 1 u.e.r., m.in. bez związku pomiędzy prawem do świadczenia rentowego a podleganiem ubezpieczeniu społecznemu w okresie bezpośrednio poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy, stanowiącym podstawową zasadę przyznawania świadczeń rentowych. Art. 57 ust. 2 u.e.r. ma charakter przepisu szczególnego w stosunku do jego ust. 1 i jako taki musi być wykładany ściśle, zważywszy że określone w nim szczególne warunki nabycia prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy stanowią odstępstwo od zasad powszechnie obowiązujących przy ustalaniu uprawnień rentowych. Oznacza to, że prawo do renty przyznane na podstawie art. 57 ust. 2 u.e.r. przysługuje wyłącznie pod warunkiem utrzymania stopnia całkowitej niezdolności do pracy, którego to warunku nie spełnia już osoba, u której ustąpił stan całkowitej niezdolności do pracy, a utrzymuje jedynie częściową niezdolność do pracy. Prawo do renty z art. 57 ust. 2 u.e.r. powstanie (reaktywuje się) zawsze w razie ponownego ziszczenia się kiedykolwiek w przyszłości warunku całkowitej niezdolności do pracy, tj. niezależnie od czasu ponownego powstania (ujawnienia się) stanu całkowitej niezdolności do pracy u osoby posiadającej wymagane minimalne okresy ubezpieczenia (składkowy i nieskładkowy) w rozmiarze uprawniającym do nabycia prawa do emerytury, bez konieczności ponownego ujawnienia się stanu kwalifikowanej (całkowitej) niezdolności do pracy jedynie w ciągu 18 miesięcy od ustania poprzedniego prawa do renty z art. 57 ust. 1 u.e.r.[38]
Dla spełnienia warunku określonego w art. 57 pkt 3 u.e.r. przez osobę częściowo niezdolną do pracy przed podjęciem zatrudnienia i wykonującą pracę odpowiednią do jej możliwości zdrowotnych wymagane jest pogorszenie się stanu zdrowia w stopniu uniemożliwiającym wykonywanie pracy w dotychczasowym, ograniczonym zakresie[39].
Jak zauważył SN, jednym z warunków uprawniających do renty z tytułu niezdolności do pracy, określonym w art. 57 ust. 1 pkt 3 u.e.r., jest powstanie tej niezdolności w okresie ubezpieczenia, najpóźniej w ciągu 18 miesięcy po jego ustaniu. Skutkiem związania prawa do świadczeń z ubezpieczeniem jest utrata tego prawa po ustaniu ubezpieczenia. Osoba, której ubezpieczenie ustało, nie ma żadnych uprawnień wynikających z tego ubezpieczenia i aby uprawnienia takie uzyskać, musi ubezpieczyć się ponownie. Okres ubezpieczenia rentowego po przerwie w ubezpieczeniu trwającej kilka lat zaczyna biec na nowo, a z poprzedniego ubezpieczenia nie wynikają uprawnienia w zakresie prawa do renty. W przypadku osoby podlegającej ubezpieczeniu w odpowiednio długim okresie poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy (por. art. 57 ust. 2 i art. 58 ust. 4 u.e.r.) prawo do świadczeń powiązane jest z ubezpieczeniem rentowym. Nie ma takiego powiązania w przypadku osoby, która stała się niezdolna do pracy po wieloletniej przerwie w ubezpieczeniu[40].
 
5. Brak prawa do emerytury
Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który nie ma ustalonego prawa do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych lub nie spełnia warunków do jej uzyskania (art. 57 ust. 1 pkt 4 u.e.r.).
 
Podsumowanie
Warto podkreślić, że w ubezpieczeniach społecznych regułą jest kształtowanie sfery prawnej ubezpieczonych i instytucji ubezpieczeniowej z mocy prawa. Jeżeli wszystkie przesłanki nabycia prawa do renty zostały spełnione, prawo do świadczenia powstaje, nawet gdy nie został złożony wniosek o jego przyznanie[41]. Moment nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy określa art. 100 ust. 1 u.e.r., ustanawiający generalną zasadę, zgodnie z którą prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Nabycie prawa do świadczenia następuje więc ex lege i co do zasady nie jest uzależnione ani od złożenia przez ubezpieczonego stosownego wniosku, ani też od ustalenia (potwierdzenia) tego prawa decyzją organu rentowego, która ma jedynie charakter deklaratoryjny. Przewidziany w art. 116 ust. 1 u.e.r. wniosek o świadczenie nie jest elementem prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, gdyż przesłanki tego prawa określa art. 57 u.e.r., lecz stanowi jedynie żądanie realizacji świadczenia nabytego z mocy prawa. Wniosek o rentę ma natomiast znaczenie dla powstania prawa do wypłaty świadczenia rentowego, co wynika wprost z art. 129 ust. 1 u.e.r., zgodnie z którym świadczenia wypłaca się poczynając od dnia powstania prawa do tych świadczeń, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu[42].
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych osoba, której odmówiono przyznania świadczenia rentowego z powodu niespełnienia wszystkich warunków, może, mimo prawomocnego orzeczenia, ponownie ubiegać się o świadczenie, jeżeli wykaże, że spełnia wymagane warunki w okresie późniejszym lub że doszło do zmiany sytuacji, także prawnej[43].
 
Renata Szelhaus
Sędzia Sądu Apelacyjnego w Warszawie
 

[1] Dz. U. z 2017 r. poz. 1383, ze zm.
[2] Dz. U. z 2017 r. poz. 1778, ze zm.
[3] Wyrok SN z 20 grudnia 2013 r., II UK 199/13, LEX nr 1439390.
[4] Art. 57 u.e.r.
[5] Wyrok SN z 20 maja 2004 r., II UK 395/03, OSNP 2005 nr 3, poz. 43.
[6] Wyrok SN z 25 stycznia 2005 r., I UK 152/04, OSNP 2005 nr 14, poz. 273.
[7] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2018 r. poz. 155, ze zm.).
[8] Wyroki SN: z 25 stycznia 2005 r., I UK 152/04, OSNP 2005 nr 14, poz. 273; z 10 marca 1998 r., II UKN 555/97, OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 181 oraz z 20 maja 2004 r., II UK 395/03, OSNP 2005 nr 3, poz. 4.
[9] Postanowienie SN z 5 września 2008 r., II UK 104/08, LEX nr 658183.
[10] Postanowienie SN z 27 lipca 2017 r., II Uz 32/17, LEX nr 2342178.
[11] Szczegółowe zasady określa rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy (Dz. U. Nr 273, poz. 2711, ze zm.).
[12] Wyrok SN z 12 stycznia 2001 r., II UKN 181/00, OSNAPiUS 2002 nr 17, poz. 418.
[13] Wyroki SN: z 10 czerwca 1999 r., II UKN 675/98, OSNAPiUS 2000 nr 16, poz. 624 oraz z 6 października 2000 r., II UKN 22/00, OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 247.
[14] Por. wyrok SN z 27 października 2005 r., I UK 356/04, LEX nr 276241.
[15] Por. wyrok SN z 14 maja 2009 r., II UK 211/08, LEX nr 509035.
[16] Wyrok SN z 3 września 2009 r. III UK 30/09, LEX nr 537018.
[17] Por. wyroki SN: z 20 maja 2004 r., II UK 395/03, OSNP 2005 nr 3, poz. 43 oraz z 7 lutego 2006 r., I UK 154/05, LEX nr 272581.
[18] Por. uzasadnienie uchwały SN z 9 maja 2007 r., I UZP 1/07, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 323.
[19] Por. wyrok SN z 25 stycznia 2005 r., I UK 152/04, OSNP 2005 nr 17, poz. 273.
[20] Dz. U. Nr 40, poz. 267, ze zm.
[21] Wyrok SN z 1 grudnia 2000 r., II UKN 113/00, OSNP 2002 nr 14, poz. 343.
[22] Wyrok SN z 18 maja 2010 r., I UK 22/10, LEX nr 607130.
[23] Wyrok SN z 29 listopada 2016 r., II UK 426/15, LEX nr 2191451.
[24] Wyrok SN z 15 września 2006 r., I UK 103/06, OSNP 2007 nr 17-18, poz. 261.
[25] Z uzasadnienia wyroku SN z 8 kwietnia 2008 r., I UK 264/07, M.P.Pr. 2008 nr 10, poz. 548.
[26] Wyrok SN z 29 czerwca 2005 r., I UK 299/04, OSNP 2006 nr 5-6, poz. 93.
[27] Wyrok SN z 10 sierpnia 2016 r., III UK 221/15, LEX nr 2155188.
[28] Dz. U. z 2016 r. poz. 2046, ze zm.
[29] Wyrok SN 24 maja 2016 r., III UK 145/15, LEX nr 2076394.
[30] Art. 58 ust. 1 u.e.r.
[31] Art. 58 ust. 2 u.e.r.
[32] Art. 58 ust. 4 u.e.r.
[33] Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 11 stycznia 2012 r., I UZP 5/11, LEX nr 1100166 oraz wyrok SN z 20 sierpnia 2002 r., II UKN 565/01, OSNP 2004 nr 4, poz. 69.
[34] Art. 58 ust. 3 u.e.r.
[35] Wyrok SN z 22 lutego 2017 r., III UK 82/16, LEX nr 2255419.
[36] Z uzasadnienia wyroku SN z 1 grudnia 2016 r., I UK 416/15, LEX nr 2238246.
[37] Uchwała SN z 16 kwietnia 2009 r., II UZP 1/09, OSNP 2009 nr 19-20, poz. 263.
[38] Z uzasadnienia wyroku SN z 9 lutego 2010 r., I UK 223/09, LEX nr 585716 i uchwały SN z 16 kwietnia 2009 r., II UZP 1/09, OSNP 2009 nr 19-20, poz. 263.
[39] Wyrok SN z 19 lutego 2002 r., II UKN 115/01, OSNP 2003 nr 24, poz. 598.
[40] Wyrok SN z 8 stycznia 2014 r., II UK 232/13, LEX nr 1424853.
[41] Wyrok SN z 21 kwietnia 2015 r., I UK 317/15, LEX nr 1744196.
[42] Wyroki SN: z 4 listopada 2014 r., I UK 100/14, LEX nr 1567460 oraz z 5 maja 2016 r., II UK 202/15, LEX nr 2052407.
[43] Wyrok SN z 19 czerwca 2001 r., II UKN 414/00, PPiPS 2003 nr 3, poz. 56.

Prawo i praktyka

Przygody Radcy Antoniego

Odwiedź także

Nasze inicjatywy