Konrad Rejdak-Kamiński

1. Wstęp

Zmiany dokonywane w k.p.c.^[1] – zwłaszcza wobec planowanych prac nad nowym kodeksem – wywołują potrzebę refleksji, jak zmienić ten akt normatywny, żeby zmniejszyć możliwość wnoszenia pozwów tzw. pieniaczych, a zarazem nie ograniczać konstytucyjnego prawa do sądu.

---

Pieniactwo procesowe można zdefiniować jako „częste wytaczanie spraw sądowych, zwłaszcza z błahego powodu” oraz „chorobliwą skłonność do dochodzenia rzeczywistych lub urojonych krzywd”^[2]. Nie podlega ono ochronie prawnej, zaś prawo do sądu już tak. Prawo do sądu jest bowiem wyodrębnionym prawem podmiotowym jednostki. Stanowi jedną z podstaw ustroju państwa^[3]. Nadużywanie prawa do wnoszenia i popierania powództwa jest w pewnym sensie sankcjonowane w art. 191¹. k.p.c. Przepis ten pozwala na oddalenie powództwa na posiedzeniu niejawnym z powodu jego oczywistej bezzasadności^[4]. W orzecznictwie przyjmuje się, że oczywista bezzasadność powództwa zachodzi wówczas, gdy każdy prawnik z góry, bez głębszej analizy prawnej stanu faktycznego, może uznać, że powództwo nie może zostać uwzględnione, wobec czego nadawanie mu biegu jest stratą czasu i pracy sądu^[5]. Pod względem faktycznym oczywista bezzasadność zachodzi wówczas, gdy wnioski wysnute przez stronę z podanych przez nią faktów są rażąco sprzeczne z powszechnie przyjętymi zasadami logiki i doświadczenia życiowego^[6]. Innymi słowy, o oczywistej bezzasadności powództwa można mówić wyłącznie wówczas, gdy nie istnieje żadna szansa na jego uwzględnienie^[7]. Przykładem takiego powództwa jest pozew skierowany przeciwko osobie, która nie jest legitymowana biernie^[8].

Zasadne wydaje się więc postawienie pytania – co w sytuacji, w której z treści pozwu nie wynika jego oczywista bezzasadność, jednakże profesjonalny pełnomocnik po wnikliwej analizie treści pozwu oraz załączonych dokumentów poweźmie uzasadnione wątpliwości co do jego zasadności. Ponadto wysoka wartość przedmiotu sporu w połączeniu z niepewną sytuacją majątkową powoda może rodzić realne ryzyko, że – w razie przegranej – nie będzie on w stanie pokryć kosztów procesu zasądzonych na rzecz pozwanego.

Najpoważniejszym praktycznym problemem w zaprezentowanym przykładzie jest czas trwania postępowania, którego zasadność budzi wątpliwości. Z jednej strony pozew nie nadaje się do oddalenia na podstawie art. 191¹ k.p.c., z drugiej – prowadzenie sprawy przez sędziego, który ma w referacie kilkaset spraw^[9], może być długotrwałe. Jednym ze sposobów łagodzenia tych trudności może być rozszerzenie konieczności złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu. Przyczyni się to do ograniczenia możliwości wnoszenia tzw. pozwów pieniaczych oraz rozszerzenia zakresu obrony praw pozwanego, co wpłynie korzystnie na przebieg sporów sądowych. Złożenie kaucji tworzy pewien test powagi dla powoda^[10].

Oceny wymaga, w jakim zakresie należałoby rozszerzyć możliwość nakładania obowiązku złożenia kaucji. Są bowiem takie rodzaje postępowań, w których ustawodawca zapewnił szczególną ochronę stronie, która wdaje się w spór wobec bezzasadnego powództwa, a jednak kaucja na zabezpieczenie kosztów procesu w nich nie występuje^[11].
 
2. Rodzaje kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu

W obecnym stanie prawnym sąd może nałożyć na powoda kaucję na zabezpieczenie kosztów procesu jedynie w nielicznych, wyraźnie przewidzianych przypadkach. W k.p.c. jest to tzw. kaucja aktoryczna (art. 1119 i n. k.p.c.), która w aktualnym kształcie służy przede wszystkim zabezpieczeniu zwrotu ewentualnych, przyszłych kosztów procesu od powoda nieposiadającego miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu na terytorium Unii Europejskiej^[12].

Na etapie prac legislacyjnych nad u.d.r.p.g.^[13] również uwzględniono instytucję kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu w postępowaniu grupowym^[14]. W tym przypadku jej ratio legis stanowi przede wszystkim zabezpieczenie kosztów procesu poniesionych przez pozwanego oraz ograniczenie wnoszenia nieuzasadnionych pozwów w postępowaniu grupowym^[15]. O istotnym znaczeniu tej instytucji świadczy również fakt, że uwzględniono ją w projekcie ustawy o ochronie osób uczestniczących w debacie publicznej przed oczywiście bezzasadnymi roszczeniami lub stanowiącymi nadużycie postępowaniami sądowymi^[16],[17]. Ponadto w k.s.h^[18] (art. 295 § 2, art. 300¹²⁷ § 2 oraz art. 486 § 2) uregulowano instytucję kaucji na zabezpieczenie pokrycia szkody grożącej pozwanemu (tzw. kaucję zabezpieczającą^[19]). Przepisy te przewidują, że na żądanie pozwanego, zgłoszone przy pierwszej czynności procesowej, sąd może nakazać złożenie kaucji na zabezpieczenie pokrycia szkody grożącej pozwanemu.
 
3. Kaucja aktoryczna a zabezpieczenie dopuszczenia

Celem kaucji aktorycznej jest zabezpieczenie kosztów w związku z możliwymi trudnościami i wydatkami, jakie musiałby ponieść pozwany w obcym państwie w celu wykonania orzeczenia w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Gwarancja pokrycia kosztów jest uzasadniona również ograniczonymi możliwościami wyegzekwowania orzeczeń sądów zagranicznych^[20].

Wysokość kaucji, stosownie do treści art. 1123 § 1 k.p.c., określa sąd, mając na względzie prawdopodobną sumę kosztów, które poniesie pozwany, jednak bez włączenia kosztów powództwa wzajemnego. Jak wskazuje M. Orecki, to rolą pozwanego, który składa żądanie przyznania kaucji aktorycznej, jest przedstawienie spisu spodziewanych kosztów sądowych, w których skład będą wchodzić planowane wydatki na wynagrodzenie adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego za dwie instancje oraz koszty należności biegłych, jeżeli konieczne będzie przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego^[21].

Zobowiązanie powoda do złożenia kaucji aktorycznej jest możliwe tylko na wniosek pozwanego^[22]. Sąd nie może ustalić takiego obowiązku, działając z urzędu. Warto w tym miejscu odpowiedzieć na pytanie, czy tylko pozwany jest uprawniony do złożenia przedmiotowego wniosku. Dostrzeżono, że interwenient uboczny ma prawo żądania zabezpieczenia kosztów, jeśli interwencja ma miejsce po stronie pozwanego^[23]. Jednocześnie część doktryny akceptuje możliwość zobowiązania samego interwenienta ubocznego do złożenia kaucji, jeżeli zgłasza interwencję po stronie powoda^[24].

W kontekście rozszerzenia dopuszczalności kaucji na zabezpieczenie kosztów w postępowaniu cywilnym trudno zgodzić się z poglądem, zgodnie z którym interwenient uboczny, zgłaszający interwencję po stronie pozwanej mógłby żądać złożenia przez powoda kaucji. Interwenient uboczny może przystąpić do strony w każdym stanie sprawy aż do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji^[25]. Wyposażenie go w prawo żądania zabezpieczenia jego kosztów aż do zamknięcia rozprawy w postępowaniu apelacyjnym mogłoby w praktyce prowadzić do nadużyć.

Jeśli chodzi o postępowanie nieprocesowe, przyjmuje się dopuszczalność zobowiązania do złożenia kaucji aktorycznej wnioskodawcy oraz – na co wskazuje również część doktryny – uczestnika niebędącego wnioskodawcą w razie sprzeczności stanowisk między nim a innym uczestnikiem^[26].

Oprócz kaucji aktorycznej k.p.c. przewiduje również inną instytucję służącą zabezpieczeniu kosztów procesu, a mianowicie zabezpieczenie dopuszczenia pełnomocnika do podjęcia czynności (art. 97 § 1 k.p.c.)^[27]. Zabezpieczenie dopuszczenia umożliwia podjęcie naglącej czynności procesowej – za złożeniem stosownego zabezpieczenia – przez osobę niemogącą na danym etapie postępowania przedstawić pełnomocnictwa. Ma ono na celu ochronę interesów przeciwnej strony postępowania^[28], chociażby z uwagi na podjęcie obrony swoich praw przed działaniami pełnomocnika, który nie był do tych działań umocowany. O obowiązku takiego zabezpieczenia sąd może orzec zarówno na wniosek, jak i z urzędu^[29], jednakże instytucja ta jest rzadko stosowana w praktyce.

Odpowiedzialność za koszty spowodowane tymczasowym dopuszczeniem względem strony przeciwnej spoczywa na osobie, która dokonała określonej czynności bez pełnomocnictwa, a nie na stronie, w imieniu której osoba ta (wedle jej twierdzeń) działała^[30]. Tym samym zabezpieczenie kosztów z art. 97 k.p.c. nie może być nazywane kaucją aktoryczną. Aktoryczność bowiem wskazuje na ścisły jej związek ze stroną powodową. Chociażby zgodnie z brzmieniem art. 1119 k.p.c., podmiotem zobowiązanym do złożenia kaucji jest powód, niezależnie od tego, czy jest osobą fizyczną, osobą prawną czy jednostką organizacyjną, której przyznano zdolność sądową^[31].

Według P. Telengi zabezpieczenie dopuszczenia stanowi kaucję na zabezpieczenie możliwych szkód spowodowanych działaniem osoby zgłaszającej się jako pełnomocnik^[32]. M. Asłanowicz określa ją mianem kaucji incydentalnej^[33]. Odnosząc się do definicji zaprezentowanej przez P. Telengę, należy zauważyć, że jest ona nietrafna, gdyż art 97 k.p.c. nie skupia się na kosztach procesu w ogólności ani tym bardziej na odszkodowaniu za poniesione szkody, lecz tylko na kosztach spowodowanych czynnościami osoby nieumocowanej^[34]. Tym samym zabezpieczenie dopuszczenia nie spełnia kryteriów pozwalających zaliczyć te instytucję do kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu.
 
4. Kaucje uregulowane w k.s.h., u.d.r.p.g. oraz projekcie ustawy antySLAPP

Kaucja zabezpieczająca uregulowana w art. 295 § 2, art. 300¹²⁷ § 2 oraz art. 486 § 2 k.s.h. – oprócz tego, że zabezpiecza koszty procesu^[35] – chroni pozwanego przed szkodą^[36]. Służy również zapobieganiu zbyt pochopnemu i nieprzemyślanemu wszczynaniu powództw przez wspólników (akcjonariuszy)^[37].

Szkoda, o której tutaj mowa, może być rozumiana dwojako. Po pierwsze, może być ona krzywdą w postaci naruszenie renomy. Jak wskazał A. Kon, jedną z przyczyn wprowadzenia kaucji zabezpieczającej przez przedwojennych kodyfikatorów było m.in. stworzenie instrumentu zapobiegającego powództwom wnoszonym jedynie dla szykany i podkopania autorytetu władz spółki^[38]. Przedstawiona koncepcja zachowuje aktualność i może stanowić kolejny asumpt dla rozszerzenia dopuszczalności kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu, chociażby w sprawach o naruszenie dóbr osobistych^[39]. Po drugie, szkoda, na pokrycie której nakładana jest kaucja, może przyjąć formę szkody majątkowej^[40].

Przepisy regulujące kaucję zabezpieczającą nie precyzują sposobu jej złożenia. Oznacza to, że może ona być wniesiona zarówno w gotówce, jak również złożona na rachunek depozytowy Ministra Finansów per analogiam do odpowiednich przepisów k.p.c.^[41]. Kaucję na zabezpieczenie kosztów procesu z u.d.r.p.g. składa się natomiast w gotówce^[42].

Kaucja zabezpieczająca chroni również pozwanego przed różnego rodzaju pieniactwem procesowym, które przejawia się w wytaczaniu przez wspólnika lub akcjonariusza bezzasadnych powództw o naprawienie szkody spółce^[43]. Dlatego też ustawodawca wprowadził w k.s.h. ograniczenie czasowe poprzez doprecyzowanie, że wniosek o kaucję musi być zgłoszony przy pierwszej czynności procesowej^[44]. Tożsama regulacja znajduje się w u.d.r.p.g.^[45] oraz w k.p.c.^[46].

Odmienny przepis proponuje projekt ustawy antySLAPP. Zgodnie z art. 3 ust. 1 projektu „na wniosek pozwanego sąd, uwzględniając interesy stron, może zobowiązać powoda do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu, jeżeli pozwany uprawdopodobni, że powództwo zmierza wyłącznie lub głównie do stłumienia, ograniczenia, zakłócenia debaty publicznej lub szykanowania za udział w niej”. Celem regulacji jest maksymalna ochrona pozwanego. Projekt ustawy antySLAPP stanowi implementację dyrektywy 2024/1069, z której wynika, że jej celem jest usunięcie przeszkód utrudniających prawidłowe funkcjonowanie postępowań cywilnych, a jednocześnie zapewnienie ochrony osobom fizycznym i prawnym, biorącym udział w życiu publicznym w sprawach będących przedmiotem zainteresowania publicznego, w tym dziennikarzom, wydawcom, organizacjom medialnym, sygnalistom i obrońcom praw człowieka, a także organizacjom społeczeństwa obywatelskiego, organizacjom pozarządowym, związkom zawodowym, artystom, badaczom i pracownikom naukowym, przed postępowaniami sądowymi wszczynanymi przeciwko nim w celu odwiedzenia ich od udziału w życiu publicznym^[47].

W ocenie unijnego prawodawcy pozwany, który podjął obronę swoich praw wobec oczywiście bezzasadnego roszczenia lub stanowiącego nadużycie postępowania sądowego, powinien mieć zapewnione odpowiednie gwarancje procesowe. Jedną z nich jest zabezpieczenie kosztów postępowania i, w stosownych przypadkach, na pokrycie szkód, jeśli istnieje ryzyko zaistnienia nieodwracalnej szkody^[48]. Koszty te mogą obejmować wydatki związane z zastępstwem procesowym oraz koszty szacunkowych szkód, jeśli prawo krajowe tak stanowi. Jak stwierdzono w motywach dyrektywy 2024/1069, przesłanką zabezpieczenia kosztów procesu jest przede wszystkim ryzyko, że postępowanie stanowi nadużycie, ale także fakt, że pozwany może nie uzyskać zwrotu kosztów procesu, chociażby z uwagi na trudną sytuację finansową powoda^[49]. W samym art. 10 dyrektywy 2024/1069 nie odniesiono się jednak do obawy niewypłacalności powoda. Przepis stanowi jedynie, że państwa członkowskie zapewniają, aby w postępowaniu sądowym wszczętym przeciwko osobom fizycznym lub prawnym ze względu na ich zaangażowanie w debatę publiczną sąd lub trybunał rozpoznający sprawę mógł żądać, bez uszczerbku dla prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości, udzielenia przez powoda zabezpieczenia na pokrycie szacunkowych kosztów postępowania, które mogą obejmować poniesione przez pozwanego koszty zastępstwa procesowego, oraz, jeżeli prawo krajowe tak stanowi, szkód.

Wydaje się, że w brzmieniu art. 3 ust. 1 projektu ustawy antySLAPP, zaproponowanym przez polskiego projektodawcę, czyli bez wskazania ograniczenia czasowego na podniesienie zarzutu, instytucja ta może być nadużywana. Istnieje bowiem ryzyko, że pozwany będzie mógł wielokrotnie składać wnioski o zobowiązanie powoda do złożenia kaucji. Jeśli sąd nie odrzuci pozwu ani nie oddali powództwa jako oczywiście bezzasadnego, a także oddali wniosek pozwanego o złożenie kaucji, można założyć, że sąd ma wątpliwości co do charakteru sprawy jako SLAPP. W tej sytuacji pozostawienie pozwanemu możliwości ponawiania wniosków o kaucję na każdym etapie postępowania może prowadzić do przedłużania procesu.

Z perspektywy postulowanego rozszerzenia dopuszczalności kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu za najbardziej uzasadnione należy uznać przyjęcie sposobu ustalania jej wysokości zaproponowanego przez u.d.r.p.g. W myśl przepisów tej ustawy kaucja nie może być wyższa niż 20% wartości przedmiotu sporu^[50]. Procentowe określenie górnej granicy kaucji mogłoby ograniczyć ryzyko przedstawiania przez pozwanego wygórowanego spisu kosztów procesu.

Sankcją za niezłożenie w wyznaczonym przez sąd terminie kaucji jest co do zasady odrzucenie pozwu. W odróżnieniu od u.d.r.p.g.^[51] przepisy k.p.c. i k.s.h. nie dopuszczają możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie w przedmiocie kaucji. W związku z tym w przypadku kaucji, o której mowa w k.p.c. oraz k.s.h., to w zażaleniu na postanowienie o odrzuceniu pozwu mogą być podnoszone zarzuty przeciwko zasadności odrzucenia pozwu, jak również przeciwko postanowieniu ustanawiającemu kaucję i terminowi jej uiszczenia^[52].

Myśląc o rozszerzeniu dopuszczalności złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów, należy de lege ferenda postulować możliwość zaskarżenia samego postanowienia w przedmiocie kaucji. Dzięki takiemu rozwiązaniu gwarancje stron, także pozwanej, byłyby w pełni zachowane. Ponadto sąd rozpoznający taki środek zaskarżenia rozstrzygałby tylko o zasadności ustanowienia bądź odmowy ustanowienia kaucji, a nie o kwestiach dotyczących dopuszczalności odrzucenia pozwu. W tym kontekście zasadne byłoby przyjęcie modelu zaskarżalności postanowienia, jaki funkcjonuje na gruncie u.d.r.p.g., tj. do innego składu tego samego sądu^[53]. W każdej sytuacji bowiem, w której sąd zobowiąże powoda do złożenia kaucji, można spodziewać się wniesienia przez stronę powodową zażalenia – w dodatku do sądu drugiej instancji. To zaś może znacząco wydłużyć postępowanie.
 
5. Zwolnienie od kosztów sądowych

W kontekście propozycji rozszerzenia dopuszczalności kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu nie można pominąć instytucji zwolnienia od kosztów sądowych. Jeżeli strona została zwolniona od kosztów w całości, zasadne jest postawienie pytania, czy obowiązek złożenia kaucji wygasa. Należy podzielić pogląd A. Nowackiego – odnoszący się do kaucji zabezpieczającej – że zwolnienie z kosztów sądowych nie prowadzi do zaniechania konieczności złożenia kaucji, tak jak nie zwalnia to powoda z odpowiedzialności finansowej wobec pozwanego za wynik procesu^[54] (art. 108 u.k.s.c.^[55]).

Sąd może co prawda odstąpić od nałożenia na stronę obowiązku zwrotu przeciwnikowi kosztów procesu na podstawie art. 102 k.p.c.^[56], z uwagi na zawartą w tym przepisie klauzulę tzw. „wypadku szczególnie uzasadnionego”. Zależy to jednak od swobodnej decyzji sądu meriti i jest związane z dyskrecjonalną władzą sędziowską^[57]. W tym przypadku stan majątkowy strony nie stanowi bowiem decydującej przesłanki zwolnienia jej od obowiązku zwrotu kosztów przeciwnikowi^[58]. Z kolei okoliczność zwolnienia strony od kosztów sądowych nie może prowadzić do automatycznego uznania, że zachodzi opisany wcześniej „wypadek szczególnie uzasadniony”^[59].

Warto również zaznaczyć, że instytucja kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu, jakkolwiek służy ochronie interesów pozwanego przed nieuzasadnionymi powództwami, gdy stan majątkowy powoda nie daje gwarancji pokrycia ewentualnych kosztów, nie może prowadzić do nieproporcjonalnego obciążenia strony powodowej dodatkowymi kosztami na etapie wszczynania postępowania^[60].
 
6. Podsumowanie

Rozszerzenie możliwości stosowania kaucji na zabezpieczenie kosztów w postępowaniu cywilnym pozytywnie wpłynie na przebieg procesów sądowych poprzez ograniczenie liczby tzw. pozwów pieniaczych oraz zwiększenie zakresu obrony praw pozwanego.

Należy podkreślić, że omówiona instytucja mieści się w granicach konstytucyjnego prawa do sądu i nie prowadzi do jego ograniczenia – stosownie do treści art. 45 Konstytucji RP. Jak wskazano we wstępie, pieniactwo procesowe, które ma zwalczać rozszerzenie dopuszczalności kaucji, nie podlega ochronie, zaś prawo do sądu już tak^[61].

Słusznie zauważa B. Karolczyk, że uregulowanie kaucji w k.p.c., k.s.h. oraz u.d.r.p.g. przyznaje prymat autonomii stron, demonstrując zbieżność z materialną zasadą swobody umów oraz pozostając w zgodności z indywidualistyczną koncepcją sporu cywilnego. Nie są to równocześnie okoliczności wpływające na merytoryczne rozstrzygnięcie sporu^[62], bowiem odrzucenie pozwu nie pozbawia powoda możności ponownego wniesienia powództwa, a postanowienie w tym zakresie nie prowadzi do stanu res iudicata^[63].

Ponadto sąd nie jest związany wnioskiem i może zarówno uwzględnić żądanie pozwanego i wydać postanowienie, w którym zobowiąże powoda do złożenia kaucji, jak i wniosek oddalić^[64]. Warto zwrócić uwagę, że w orzecznictwie dotyczącym kaucji na zabezpieczenie kosztów z u.d.r.p.g. podkreśla się, że pozwany składając wniosek o zobowiązanie powoda do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu, musi uprawdopodobnić, że wytoczone przeciwko niemu powództwo jest oczywiście bezzasadne lub że jego uwzględnienie jest mało prawdopodobne, a zatem nosi cechy pieniactwa procesowego, oraz, że brak ustanowienia kaucji na zabezpieczenie jego przyszłego roszczenia o zasądzenie zwrotu kosztów procesu uniemożliwi lub poważnie utrudni ich egzekucję od strony powodowej^[65].

W przypadku rozszerzenia dopuszczalności kaucji na zabezpieczenie kosztów na przypadki inne niż opisane w niniejszym artykule, zasadne wydaje się przyjęcie, że przesłanki powyższe, tj. wskazujące, że pozew jest oczywiście bezzasadny i nosi znamiona pieniactwa procesowego, a zwrot kosztów będzie praktycznie niemożliwy, powinny zostać wykazane we wniosku o zobowiązanie powoda do złożenia kaucji. W przeciwnym razie instytucja ta może być nadużywana.

Na koniec warto dostrzec, że istnieje również szereg innych spraw – oprócz przedstawionych we wstępie postępowań dotyczących zwalczania nieuczciwej konkurencji czy o naruszenie dóbr osobistych – w których instytucja kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu mogłaby spełnić swoją funkcję. Można zaliczyć do nich sprawy z zakresu własności intelektualnej^[66], postępowania o ustanowienie rozdzielności majątkowej na skutek wytoczenia powództwa przez wierzyciela jednego z małżonków^[67] (art. 52 § 1a k.r.o.^[68]), jak również wynikające na tle P.z.p.^[69].

Konrad Rejdak-Kamiński
aplikant radcowski w OIRP w Warszawie; asystent radcy w Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej

---