Tomasz Łodziana
 

1. Wstęp
 

Sprawne prowadzenie postępowania, w tym postępowania karnego, opiera się m. in. o faktyczną możliwość przeprowadzenia, przez uprawniony organ, określonych czynności procesowych, w tym dowodowych. Mimo że w dobie postępującego rozwoju kryminalistyki (tak w zakresie taktyki, jak i techniki) oraz dostrzegania istotności dowodowej pozaosobowych źródeł dowodowych nadal niebagatelne znaczenie, zwłaszcza w odniesieniu do określonej kategorii czynów zabronionych, ma odtwarzanie stanu faktycznego w oparciu o oświadczenia wiedzy. Oświadczenia te w postaci czy to zeznań, czy wyjaśnień są składane przez uprawnionymi do ich odebrania organami, przeważnie wskutek uprzedniego wezwania. W niniejszym artykule rozważania zostaną skupione na problematyce możliwości zastosowania wspomnianej kary porządkowej wobec świadka.

2. Status świadka
 

Stosownie do art. 177 § 1 k.p.k.^[1] każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Przepis ten odnosi się do świadka w znaczeniu formalnym, czyli do osoby, która stała się adresatem skierowanego do niej wezwania. Nie oznacza to, co oczywiste, że każda z wezwanych osób będzie dysponowała informacjami istotnymi z punktu widzenia prowadzonego postępowania. Jeżeli natomiast osoba wezwana w przywołanym charakterze będzie dysponowała faktami relewantnymi dla sprawy, wówczas będzie można określić taką osobę jako świadka w znaczeniu również materialnym.

Z powyższego przepisu wynikają dwa obowiązki świadka (niezależnie, czy mowa jest o świadku w znaczeniu formalnym, czy materialnym). Obowiązki te polegają na:

Jeżeli chodzi o pierwszą z powinności, to szczegółowe dane powinny być określone w treści wezwania adresowanego do świadka. Elementy wezwania zostały określone w art. 129 § 1 k.p.k. i składają się na nie:

Omawiając wybrane elementy wezwania, należy zwrócić uwagę, że w praktyce zdarza się, że organ „oznacza” sprawę jedynie poprzez podanie jej sygnatury. Jest to działanie nieprawidłowe, albowiem uniemożliwia osobie wezwanej na przygotowanie się do danej czynności poprzez odtworzenie w pamięci zdarzeń, które – z założenia – miałyby być przedmiotem tej czynności. Z własnych doświadczeń autora wynika, że również w toku rozmów telefonicznych z przedstawicieli organów postępowania karnego nierzadko nie jest możliwe uzyskanie informacji co do tego, w jakiej konkretnie sprawie otrzymano wezwanie. Trafnie zatem podnosi się w doktrynie, że jeżeli chodzi o podanie, w jakiej sprawie osoba jest wzywana, to powinno się, poza podaniem sygnatury akt postępowania, zawrzeć stosowny opis słowny^[2].

Podkreślenia wymaga, że brak zawarcia któregokolwiek z przywołanych elementów wezwania przez organ nie powinien wywoływać negatywnych konsekwencji procesowych dla adresata. Przede wszystkim dotyczy to braku zawarcia pouczenia bądź zawarcie mylnego pouczenia, o czym wprost stanowi art. 16 § 1 k.p.k. Należy przy tym zważyć, że z perspektywy omawiania tytułowego zagadnienia kluczowe znaczenie będzie miało prawidłowe pouczenie świadka o konsekwencjach wynikających z art. 285 § 1 i nast. k.p.k.

Wspomnieć należy, że k.p.k. precyzuje, w jakiej formie może nastąpić doręczenie m.in. wezwania. Stosownie do art. 131 § 1 k.p.k. wezwania, zawiadomienia oraz inne pisma, od których daty doręczenia biegną terminy, doręcza się – co do zasady – przez:

Ustawa reguluje również alternatywne formy doręczenia, przy czym szczególną uwagę należy zwrócić na art. 137 k.p.k., w myśl którego w wypadkach niecierpiących zwłoki można wzywać lub zawiadamiać osoby telefonicznie albo w inny sposób stosownie do okoliczności, pozostawiając w aktach odpis nadanego komunikatu z podpisem osoby nadającej. Tryb ten, chociaż praktykowany, nie powinien być nadużywany, czy wręcz stanowić praktykę organów. Zastosowanie tej formy wezwania ma charakter nadzwyczajny i może być ona wykorzystywana zwłaszcza w przypadkach nagłych, w których złożenie zeznań – w pewnym sensie – w trybie „nagłym” miałoby uzasadnienie procesowe. Problematyczne jest jednak, z punktu widzenia organu, udowodnienie, że w toku telefonicznej rozmowy, w ramach której wezwano świadka organ również pouczył (prawidłowo) świadka o prawach i obowiązkach. Z tego też względu nie jest praktykowane to, aby w przypadku wezwań kierowanych w trybie art. 137 k.p.k. – w razie niestawiennictwa świadka – stosować kary porządkowe.

Stawienie się świadka w podanym w wezwaniu miejscu i czasie jest jego obowiązkiem. Rzecz jasna zmaterializowanie się tego obowiązku będzie możliwe w przypadku racjonalnego wyznaczenia terminu stawiennictwa^[4].

Drugim z obowiązków nałożonych na świadka to obowiązek złożenia zeznań, czyli złożenie do protokołu oświadczenia wiedzy. Jeżeli byłaby mowa stricte o świadku w znaczeniu formalnym, osoba wezwana w tym charakterze, mimo nieposiadania informacji o pożądanych faktach, również obowiązana jest do stawiennictwa. Jej zeznania ograniczyłyby się jednak do złożenia oświadczenia co do braku posiadania informacji dotyczących badanego zdarzenia. Świadek w znaczeniu materialnym (z zastrzeżeniami zawartymi poniżej) ma obowiązek złożenia zeznań odpowiadających standardowi wynikającemu z art. 233 § 1 k.k.^[5]. Z uwagi na obszerność tego zagadnienia w niniejszym tekście problematyka będzie jedynie sygnalizowana.
 

3. Kto może prowadzić przesłuchanie w ramach postępowania karnego?
 

Czynność przesłuchania jest czynnością dowodową. Oznacza to, że mogą ją przeprowadzić wyłącznie organy do tego uprawnione. Na etapie postępowania przygotowawczego uprawnienie do przeprowadzenia przesłuchania przysługuje prokuratorowi oraz organom, którym z mocy k.p.k. i ustaw kompetencyjnych przysługują uprawnienia procesowe (np. Policja, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Straż Graniczna^[6]). Na etapie postępowania sądowego prawo do przeprowadzenia przysłuchania przysługuje wyłącznie sądom. Zważyć przy tym należy, że w szczególnych przypadkach sąd ma prawo do przesłuchania (m.in. świadka) także na etapie postępowania przygotowawczego. Sytuacja taka będzie mogła wystąpić, stosownie do art. 316 § 3 k.p.k., jeżeli będzie zachodziło niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie (np. z uwagi na stan zdrowia).
 

4. Odstępstwa od obowiązków świadka wynikających z art. 177 § 1 k.p.k.
 

Pozostając przy wymienionych obu obowiązkach nałożonych na świadka, należy zaznaczyć, że co do zasady, nie istnieją przypadki, w których prawidłowo wezwany świadek mógłby – de lege lata – nie stawić się na wezwanie. Zgodnie z art. 285 § 1 k.p.k. taka sytuacja wymagałaby, ze strony świadka, należytego usprawiedliwienia. Z analizy orzecznictwa wynika, że nie wszystkie przypadki, które prima vista mogłyby stanowić takie usprawiedliwienie, w istocie mogą być za takie uznane. W postanowieniu Sądu Apelacyjnego (dalej: „SA”) w Poznaniu z 17 grudnia 2018 r., II KAz 646/18^[7], trafnie wskazano, że „przedłożenie zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego niezdolność do pracy nie jest wystarczające w celu usprawiedliwienia nieobecności na wezwanie sądu. W tym celu konieczne jest stwierdzenie przez uprawnionego lekarza, że wezwana osoba nie może stawić się w określonym dniu na wezwanie”. Należy przy tym zważyć na art. 117 § 2a k.p.k., który nadaje szczególną rolę zaświadczeniu wydawanemu przez lekarzy sądowych. Brakiem należytego usprawiedliwienia okazała się także sytuacja, w której osoba najbliższa dla oskarżonego (małżonka) nie stawiła się na czynność przesłuchania, argumentując to prawem do odmowy składania zeznań. W tym przypadku SA w Krakowie w postanowieniu z 12 grudnia 2013 r., II AKz 486/13^[8], wskazał, że „skarżąca ma rację, że jako żonie oskarżonego przysługuje jej prawo do odmowy składania zeznań, jednak aby z niego mogła skorzystać, musi najpierw stawić się przed sądem, by odnośne oświadczenie złożyć sądowi”. Jeżeli chodzi o przesłanki pozwalające na uznanie określonej sytuacji za uzasadnione niestawiennictwo, to poza wspomnianym uzyskaniem zaświadczenia od lekarza sądowego można stwierdzić (uogólniając), że będą to te wszystkie przypadki, które będą nosiły cechy siły wyższej, czyli zdarzeń nagłych, nieprzewidywalnych, których świadek nie mógł się spodziewać czy im zapobiec. Będą to zatem głównie okoliczności faktyczne takie jak np. śmierć bliskiej osoby, fizyczna niemożność dojechania do miejsca wykonania czynności. W celu uniknięcia wynikających z przepisów prawa konsekwencji świadek jest obowiązany do przedłożenia organowi materiałów pozwalających na „usprawiedliwienie” niestawiennictwa.

Jeżeli chodzi o problematykę braku realizacji drugiego z obowiązków nałożonych na świadków mocą art. 177 § 1 k.p.k., to w tym zakresie, co do zasady, mniejszą rolę będą odgrywały przesłanki, czy to związane z zakazami dowodowymi, czy to z uprawnieniami wynikającymi z art. 182 § 1 k.p.k.

5. Kodeksowe instrumenty egzekwowania obowiązku stawiennictwa świadka
 

Zakładając modelową sytuację, świadek ma prawny obowiązek stawiennictwa na przesłuchanie. Brak realizacji tego obowiązku stanowi przejaw braku wykonania procesowego obowiązku, co może wiązać się z określonymi w treści k.p.k. reperkusjami w postaci uprawnienia do nałożenia na świadka kar porządkowych.

Na wstępie należy wskazać, że przewidziane w k.p.k. kary porządkowe mają charakter fakultatywny. Uprawniony organ może, ale nie musi skorzystać z tego prawa. Oceniając kodeksowy system kar porządkowych, rację należy przyznać tym, którzy kary te dzielą na kary o charakterze represyjnym oraz kary o charakterze wymuszającym^[9]. Tytułowa kara, tj. kara porządkowa aresztu, jest zaliczana do tej drugiej kategorii^[10].

Zanim zostanie omówiona problematyka kary porządkowej aresztu należy wskazać, że w art. 285 § 1 k.p.k. przewiduje się mniej „drastyczne środki”. Zgodnie z tym przepisem na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 3000 zł. Niebagatelne znaczenie ma również art. 285 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. Przepis ten przewiduje, że w przypadkach określonych w § 1, możliwe jest zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia świadka. Warunkiem zastosowania trybu określonego w art. 285 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. jest – poprzez odesłanie do § 1 – stan braku należytego usprawiedliwienia niestawiennictwa. Niemniej podkreślenia wymaga, że ten tryb – patrząc na sprawę z perspektywy praktyka – ma zastosowanie w sytuacjach wyjątkowych, czyli takich, w których uprzednio zastosowana (zastosowane) kara porządkowa grzywny nie spowodowała zmiany nastawienia świadka wobec jego procesowych obowiązków, tzn. nie spowodowała stawiennictwa prawidłowo wezwanego świadka na kolejny termin przeprowadzenia czynności.

Z powyższych rozważań wynika zatem wprost określony „pochód” możliwości (w praktyce) nakładania na świadków kar porządkowych. Należy przy tym uwzględnić, że podstawą prawną zatrzymania świadka nie będzie art. 244 k.p.k. ani art. 247 k.p.k. Oba z wymienionych przepisów traktują bowiem o osobie podejrzanej, a nie o świadku. Trzeba zaznaczyć, że w stosunku do świadka, wobec którego zarządzono zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie, nie będzie miał zastosowanie art. 243 k.p.k. regulujący prawo dokonania tzw. ujęcia obywatelskiego. W omawianym kontekście podstawą prawną będzie zatem art. 285 § 2 k.p.k., co powinno zostać odnotowane w protokole zatrzymania osoby.   

Kwestia, która wymaga wyjaśnienia, odnosi się do tego, czy w świetle obowiązujących przepisów występuje prawna podstawa, aby świadka zatrzymać przed datą (dniem) wyznaczonej czynności. W świetle ogólnej zasady wyrażonej w art. 248 § 1 k.p.k. zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, gdy ustanie przyczyna zatrzymania, a także, jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ nie zostanie on przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania; należy go także zwolnić na polecenie sądu lub prokuratora. Przepisy k.p.k. dotyczące kar porządkowych nie odsyłają do tego przepisu, co mogłoby oznaczać, że norma z art. 248 § 1 k.p.k. nie dotyczy omawianej problematyki. Czytając jednak ten przepis literalnie, należy zauważyć, że stanowi on o „zatrzymanym”, nie konkretyzując przy tym podstawy zatrzymania osoby. Oceniając zatem ten przepis przez pryzmat celu ustanowienia normy z art. 285 § 2 k.p.k., należałoby uznać, że w odniesieniu do zatrzymania świadka art. 248 § 1 k.p.k. także będzie miał zastosowanie, przy czym taki tryb powinien mieć zastosowanie w sytuacjach absolutnie wyjątkowych^[11].
 

6. Kara porządkowa aresztu
 

Powyżej przedstawiono „standardowe” czynności, które mogą być przedsiębrane w toku postępowania karnego w stosunku do świadków, którzy uchylaliby się od zrealizowania swoich procesowych obowiązków. Niekiedy jednak może dojść do sytuacji, w których przywołane środki okazałyby się nieskuteczne. W odniesieniu do takich przypadków ustawodawca przewidział najdalej idącą (w tym kontekście) ingerencję w status świadka. Ingerencją tą jest prawo do aresztowania świadka na czas nieprzekraczający 30 dni.

Omawiana kara porządkowa (względem świadka) została uregulowana w art. 287 § 2 k.p.k. Zgodnie ze zdaniem pierwszym tego przepisu w razie uporczywego uchylania się od złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty oraz wydania przedmiotu można zastosować, niezależnie od kary pieniężnej, aresztowanie na czas nieprzekraczający 30 dni.

Analizując ten przepis, należy wskazać, że ma on (podobnie jak art. 285 § 1 i 2 k.p.k.) charakter fakultatywny. Jedną z przesłanek jego zastosowania, w rozumieniu art. 287 § 1 zdanie pierwsze k.p.k., jest stan uporczywego uchylania się od złożenia zeznania. Stan uporczywości należy przy tym rozumieć jako „wielokrotność odmowy wykonania obowiązków procesowych oraz świadome działanie zmierzające do zniweczenia zaplanowanej czynności procesowej przesłuchania świadka mimo obiektywnych możliwości takiego przesłuchania”^[12]. Mówiąc wprost, kara aresztu – w powyższym ujęciu – może być zastosowana w sytuacji, w której świadek, pomimo wielokrotnego prawidłowego wezwania go na przesłuchanie, nie stawiałby się w wyznaczonym miejscu i czasie. Istotna byłaby przy tym motywacja świadka, którego intencją byłoby zaniechanie stawiennictwa po to, aby przesłuchanie z jego udziałem się nie odbyło, pomimo że przesłuchanie takie – w świetle zaistniałych czynników – mogłoby mieć miejsce. Jeżeli chodzi o omawiane czynniki, po raz kolejny należałoby ponieść problematykę przeszkód – zwłaszcza natury faktycznej. Jeżeli bowiem (w co jednak trudno byłoby uwierzyć) organ wzywałby świadka do stawiennictwa po raz kolejny i za każdym razem występowałyby (obiektywnie istniejące) przeszkody natury faktycznej, trudno byłoby mówić o tym, że świadek intencjonalnie nie realizowałby obowiązku wynikającego z art. 177 § 1 k.p.k. Gdyby jednak przeszkody te obiektywnie nie istniały, albo zostały ocenione jako niemożliwe do pokonania w ramach subiektywnej oceny świadka, wówczas należałoby opowiedzieć się za dopuszczalnością zastosowania trybu, o którym mowa w art. 287 § 2 zdanie pierwsze k.p.k.

Inna natomiast sytuacja występuje w przypadku, o którym mowa w art. 287 § 2 zdanie drugie k.p.k. Zgodnie z jego brzmieniem § 2 zdanie pierwsze stosuje się odpowiednio w razie uporczywego niestawiennictwa na wezwanie organu prowadzącego postępowanie, jeżeli zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, o którym mowa w art. 285 § 2 k.p.k., nie jest wystarczające dla zapewnienia stawiennictwa osoby wezwanej.

Tryb wynikający z tego przepisu jest możliwy do zastosowania wyłącznie w przypadkach, w których nie dość, że występowałby opisywany wcześniej stan uporczywego niestawiennictwa, to ponadto tryb określony w art. 285 § 2 k.p.k. nie zapewniałby tego, że świadek ostatecznie stawi się na wezwanie. Innymi słowy, skorzystanie z tego rozwiązania byłoby możliwe wówczas, gdy nawet faktyczne pozbawienie wolności świadka i jego doprowadzenie przed oblicze organu rodziłoby ryzyko, że czynność przesłuchania nie zostanie zrealizowana. Jakkolwiek trudno wyobrazić sobie taką sytuację w praktyce (może poza hipotetyczną sytuacją, w której świadek mający być zatrzymany i doprowadzony na czynność w określonym terminie celowo np. opuszczałby terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w celu uniknięcia ewentualności zatrzymania go „na 48 godzin”, a co za tym idzie, zapewnienie możliwości doprowadzenia go do miejsca przesłuchania na termin wyznaczony), to jednak ustawodawca zdecydował się na przyjęcie takiego rozwiązania. Dodatkowe warunki zastosowania tej kary porządkowej polegające na tym, że musiałyby wystąpić okoliczności wskazujące na to, że zatrzymanie i doprowadzenie świadka w trybie art. 285 § 2 k.p.k. nie doprowadziłoby do uzyskania zaplanowanego rezultatu (stawiennictwa i złożenia zeznań). Czytając ten przepis a contrario, nie sposób nie zauważyć, że w przypadkach, w których zatrzymanie i doprowadzenie świadka na przesłuchanie byłoby nie dość, że możliwe, ale nawet nastąpiłoby (tzn. świadek zostałby zatrzymany i byłby doprowadzany/doprowadzony), wówczas możliwość zastosowania trybu z art. 287 § 2 zdanie drugie k.p.k. zostałaby pozbawiona podstaw faktycznych, a co za tym idzie, prawnych. Na kanwie powyższych uwag nie sposób nie zgodzić się z postanowieniem SA w Szczecinie z 27 października 2016 r., które zostało wydane w sprawie II AKz 509/16^[13]. Stwierdzono w nim, że „aresztowanie można zastosować tylko wówczas, jeżeli zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia nie jest wystarczające dla zapewniania stawiennictwa osoby wezwanej”. W dalszej treści postanowienia sąd skupił się na problematyce – modnej ostatnio – proporcjonalności działań wskazując, że „ustawodawca zaleca racjonalność działania, tj. by stosować środek ostateczny w postaci aresztowania świadka rozsądnie, to jest w taki sposób, aby nie przekroczyć granicy niezbędności przymusu, gdyż istotą kar porządkowych jest przecież wyegzekwowanie określonego obowiązku”. Z przywołanego postanowienia można wysunąć wniosek, że zastosowanie porządkowej kary aresztu jest „ostatnią deską ratunku” z perspektywy organu. Aresztowanie to musi czynić zadość zasadzie niezbędności. Idąc dalej, można zaryzykować tezę, że kara porządkowa aresztu nie może stanowić alternatywy dla „tymczasowego aresztowania” świadka (jako środka zapobiegawczego nieprzewidzianego przecież dla świadków), jak również nie może być swoistą „karą” za „obstrukcję procesową”. Omawiany środek ma bowiem na celu wyłącznie doprowadzenie do wypełnienia przez świadka obowiązku, o którym mowa w art. 177 § 1 k.p.k.
 

7. Rola pełnomocnika świadka w związku z nałożeniem kary porządkowej aresztu
 

Prawo do korzystania pomocy z profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu karnym przysługuje, co do zasady, stronom. Jednakże na podstawie art. 87 § 1 k.p.k. osoba niebędąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu. Dopuszczalność ustanowienia pełnomocnika przez „inną osobę”, a co za tym idzie także przez świadka, jest uwarunkowane występowaniem interesów danej osoby w postępowaniu. Wydaje się, że taki interes występowałby w sytuacji, w której „wiadomym byłoby”, że dana osoba byłaby wezwana w charakterze świadka, przy czym jednocześnie występowałoby prawdopodobieństwo, że zostałaby przesłuchana w trybie wynikającym z art. 183 § 1 k.p.k. W mojej ocenie interesem świadka byłoby także to, aby móc skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika w sytuacji, w której ważyłyby się losy zastosowania kary porządkowej aresztu.

Wychodząc poza główny nurt niniejszego opracowania, warto odnotować, że niezależnie od procesu karnego przesłuchanie świadka (i konsekwencje z niego wynikające) jest czynnością, która – na podstawie o k.p.k. – może być realizowana przez sejmowe komisje śledcze. Działalność tych komisji została uregulowana w ustawie z dnia 21 stycznia 1999 r. o sejmowej komisji śledczej^[14]. Komisje śledcze nie dysponują jednak prawem do tego, aby samodzielnie nakładać kary porządkowe. Stosownie do art. 12 ust. 1 wskazanej ustawy organem uprawnionym do orzekania w przedmiocie kar porządkowych jest wyłącznie Sąd Okręgowy w Warszawie. Ewentualne zastosowanie kary porządkowej jest jednak uzależnione od złożenia stosownego wniosku. To, co przykuwa uwagę, to nieco inny status świadka w kontekście prawa do ustanowienia pełnomocnika. Zgodnie z art. 11b ust. 1 ustawy o sejmowej komisji śledczej osoba wezwana przez komisję może ustanowić pełnomocnika (którym może być wyłącznie adwokat albo radca prawny – art. 11b ust. 3 tej ustawy). W relacji do świadków, o których mowa powyżej, de lege lata nie jest konieczne wystąpienie (czy wykazanie) interesu prawnego.
 
8. Podsumowanie

Rozstrzygając o roli profesjonalnego pełnomocnika w omawianym kontekście, za najistotniejsze należałoby uznać: 1) bieżące informowanie klienta o jego obowiązkach i prawach w toku danego postępowania; 2) analizowanie i ewentualne zaskarżanie rozstrzygnięć procesowych, o których mowa w art. 290 k.p.k. Zwłaszcza ten ostatni aspekt może okazać się kluczowy z perspektywy klienta, szczególnie w sytuacjach, w których po kary porządkowe (te najbardziej wkraczające w prawa i wolności obywatelskie) organy uprawnione do ich stosowania sięgałyby bez podstaw faktycznych.

Tomasz Łodziana
radca prawny w OIRP w Warszawie
ORCID ID 0000-0002-4402-3840

---