Wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE (dalej: „TS”) w sprawie C-481/19^[1] stanowi oczekiwane potwierdzenie unijnego standardu ochrony w zakresie prawa do milczenia i nieprzyczyniania się do obciążania samego siebie (dalej: „prawo do milczenia”^[2]) osób fizycznych w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym.

Należy w tym kontekście odnotować, że na gruncie regulacji unijnych prawo do milczenia znalazło wyraźne odniesienie w ramach standardów ochrony praw jednostki w postępowaniu karnym^[3]. Trybunał Sprawiedliwości w swoim orzecznictwie wypowiedział się ponadto w przedmiocie prawa do milczenia w odniesieniu do osób prawnych na gruncie regulacji z zakresu prawa konkurencji^[4]. Wyrok C?481/19, DB – który nie dotyczył standardów postępowania karnego, ale zapadł w kontekście postępowania administracyjnego prowadzonego przeciwko osobie fizycznej – stanowi zatem dalsze rozszerzenie gwarancji procesowych jednostki ponad te, które wyraźnie zostały zawarte w aktach prawa wtórnego UE i dotychczasowym orzecznictwie TS.

Wyrok C-481/19, DB jest jednocześnie dobrym przykładem zapewnienia ochrony praw jednostki w ramach unijnej wielopłaszczyznowej struktury ochrony praw podstawowych odwołującej się w szczególności do praw określonych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej^[5] oraz w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności^[6]. Taki system ochrony zapewnia niezbędną elastyczność w uwzględnianiu aktualnych wymogów ochrony praw podstawowych oraz dynamikę rozwoju zakresu regulacyjnego Unii^[7].
 
2. Stan faktyczny i prawny
Decyzją z 2 maja 2012 r. Consob^[8], na podstawie art. 187 bis TUF^[9], nałożył na DB dwie kary pieniężne w wysokości 200 000 EUR i 100 000 EUR za czyn niedozwolony o charakterze administracyjnym, popełniony w 2009 r., polegający na wykorzystywaniu informacji poufnych, obejmujący dwa działania: wykorzystywanie informacji poufnych i ich bezprawne ujawnienie. Consob nałożył na DB także karę pieniężną w wysokości 50 000 EUR za brak współpracy stanowiący czyn niedozwolony o charakterze administracyjnym, podlegający sankcji na gruncie art. 187.15 TUF. DB wielokrotnie wnioskował bowiem o przesunięcie terminu przesłuchania, na które był wzywany jako osoba posiadająca informacje o okolicznościach faktycznych, a w trakcie przesłuchania odmawiał udzielenia odpowiedzi na zadane mu pytania.

DB wniósł sprzeciw od decyzji nakładającej sankcje do Corte d’appello di Roma (sądu apelacyjnego w Rzymie), który sprzeciw ten oddalił. W rezultacie DB wniósł skargę kasacyjną od orzeczenia tego sądu do Corte suprema di cassazione (sądu kasacyjnego). Sąd ten, postanowieniem z 16 lutego 2018 r., skierował do Corte costituzionale (włoskiego Trybunału Konstytucyjnego, dalej: „włoski TK”) dwa zagadnienia incydentalne dotyczące zgodności z konstytucją. Pierwsze z tych zagadnień – relewantne w kontekście omawianego odesłania prejudycjalnego – dotyczyło art. 187.15 TUF w zakresie, w jakim przepis ten przewiduje kary za niezastosowanie się w terminie do poleceń Consobu lub opóźnienie wykonywania przez ten organ kompetencji nadzorczych, w tym w odniesieniu do osoby, której Consob w ramach realizacji tych kompetencji zarzuca wykorzystanie informacji poufnych. Należy zaznaczyć, że art. 187.15 TUF został wprowadzony do włoskiego porządku prawnego w wykonaniu szczególnego obowiązku nałożonego przez art. 14 ust. 3 dyrektywy 2003/6/WE^[10] i w dacie odesłania prejudycjalnego stanowił wykonanie art. 30 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 596/2014^[11]. Mając na względzie powyższą okoliczność, włoski TK wskazał, że ewentualne stwierdzenie niezgodności z konstytucją art. 187.15 TUF mogłoby być sprzeczne z prawem UE, gdyby te przepisy prawa wtórnego UE należało rozumieć w ten sposób, że nakładają one na państwa członkowskie obowiązek wymierzania kar za milczenie osoby podejrzanej o wykorzystanie informacji poufnych podczas jej przesłuchania przez właściwy organ.

W związku z powyższym włoski TK skierował do TS dwa pytania prejudycjalne. Po pierwsze, sąd odsyłający pytał, czy ww. przepisy prawa wtórnego UE należy interpretować w ten sposób, że pozwalają one państwom członkowskim na odstąpienie od ukarania tego, kto odmawia udzielenia odpowiedzi na pytania właściwego organu, z których może wyniknąć jego odpowiedzialność za czyn niedozwolony podlegający karze w drodze sankcji administracyjnych o charakterze „represyjnym”. Po drugie, w przypadku udzielenia przez TS odpowiedzi przeczącej na tak postawione pytanie, sąd odsyłający pytał, czy ww. przepisy prawa wtórnego UE są zgodne z art. 47 i art. 48 KPP, w szczególności także w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) w przedmiocie art. 6 EKPCz oraz wspólnych dla państw członkowskich tradycji konstytucyjnych, w zakresie, w jakim nakładają sankcje również na tego, kto odmawia udzielenia odpowiedzi na pytania właściwego organu, z których może wyniknąć jego odpowiedzialność za czyn niedozwolony podlegający karze w drodze sankcji administracyjnych o charakterze „represyjnym”.
 
3. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości
W wyroku C-481/19, DB, Trybunał, orzekający w składzie wielkiej izby, stwierdził, że art. 14 ust. 3 dyrektywy 2003/6/WE oraz art. 30 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 596/2014, w zw. z art. 47 i art. 48 KPP, pozwalają państwom członkowskim na niekaranie osoby fizycznej, która w ramach dochodzenia prowadzonego przeciwko niej przez właściwy organ na podstawie tej dyrektywy lub tego rozporządzenia odmawia udzielenia temu organowi odpowiedzi, które mogą prowadzić do pociągnięcia jej do odpowiedzialności za czyn niedozwolony zagrożony sankcjami administracyjnymi mającymi charakter karny lub odpowiedzialności karnej. Uzasadniając takie stanowisko, TS wskazał, że przedstawione pytania dotyczą art. 47 i art. 48 KPP, które ustanawiają w szczególności prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy i domniemanie niewinności. Zgodnie z wyjaśnieniami dotyczącymi KPP, art. 47 akapit 2 KPP odpowiada art. 6 ust. 1 EKPCz, zaś art. 48 KPP – art. 6 ust. 2 i 3 EKPCz. Dokonując wykładni praw zagwarantowanych w art. 47 akapit 2 i art. 48 KPP, należy zatem wziąć pod uwagę, jako próg minimalnej ochrony, odpowiednie prawa zagwarantowane w art. 6 EKPCz, zgodnie z jego wykładnią dokonaną przez ETPCz^[12]. W tym względzie TS powołał orzecznictwo ETPCz, zgodnie z którym prawo do milczenia stanowi powszechnie uznaną normę międzynarodową stanowiącą sedno pojęcia rzetelnego procesu sądowego. Poprzez ochronę oskarżonego przed nadużywaniem przymusu przez władze prawo to przyczynia się do unikania błędów w wymiarze sprawiedliwości i do zagwarantowania rezultatu zamierzonego w art. 6 EKPCz^[13].

Wypowiadając się co do zakresu prawa do milczenia, TS wskazał, że nie można go ograniczyć do przyznania się do winy ani do wypowiedzi, które bezpośrednio obciążają przesłuchiwaną osobę. W opinii TS obejmuje ono również informacje na temat okoliczności faktycznych, które mogą zostać później wykorzystane na poparcie oskarżenia, a tym samym mieć wpływ na skazanie tej osoby lub nałożoną na nią karę^[14]. Jednocześnie TS uznał, że prawo do milczenia nie może uzasadniać całkowitego braku współpracy z właściwymi organami, w szczególności w postaci odmowy stawienia się na przesłuchanie czy też podejmowania działań mających na celu opóźnienie przesłuchania^[15].

Obok zakresu prawa do milczenia kluczowa w argumentacji TS była odpowiedź na pytanie, czy prawo to znajduje zastosowanie w ramach postępowań w sprawie stwierdzenia popełnienia czynów niedozwolonych o charakterze administracyjnym. W tym względzie TS stwierdził, że prawo to powinno mieć zastosowanie w kontekście postępowań mogących doprowadzić do nałożenia sankcji administracyjnych o charakterze karnym^[16]. Co do ustalenia takiego charakteru TS przywołał swoje orzecznictwo precyzujące kryteria przesądzające o ocenie sankcji^[17]. Zaznaczył jednocześnie – zastrzegając, że ostateczna ocena należy tu do sądu odsyłającego – że w świetle orzecznictwa TS sankcje administracyjne nakładane przez Consob realizują funkcję represyjną i wykazują na tyle wysoki stopień surowości, by mogły mieć charakter karny^[18]. Jak wskazał, ocena taka znajduje potwierdzenie w orzecznictwie ETPCz^[19]. Trybunał Sprawiedliwości precyzował przy tym, że nawet przy założeniu, że w rozpatrywanej sprawie sankcje nałożone na DB nie miałyby mieć charakteru karnego, konieczność poszanowania prawa do milczenia w ramach prowadzonego przez Consob dochodzenia mogłaby również wynikać z zasygnalizowanej przez sąd odsyłający okoliczności, że zgodnie z ustawodawstwem krajowym dowody uzyskane w ramach tego postępowania mogą zostać wykorzystane w ramach postępowania karnego prowadzonego przeciwko tej samej osobie w celu udowodnienia popełnienia przestępstwa karnego^[20].

Tak zrekonstruowane prawo do milczenia stało się dla TS wzorcem interpretacyjnym w procesie wykładni art. 14 ust. 3 dyrektywy 2003/6/WE oraz art. 30 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 596/2014. Jak wskazał TS, art. 14 ust. 3 dyrektywy 2003/6/WE stanowi, że państwa członkowskie ustalą sankcje stosowane za odmowę współpracy przy czynnościach śledczych określonych w art. 12 tej dyrektywy. W art. 12 uściślono zaś, że w tym zakresie właściwy organ powinien mieć możliwość wystąpienia z żądaniem informacji od każdej osoby oraz, w razie potrzeby, wezwania i przesłuchania konkretnej osoby. W opinii TS takie sformułowanie przepisów nie oznacza, że spoczywający na państwach członkowskich obowiązek określenia sankcji musi znaleźć zastosowanie również w wypadku odmowy udzielenia właściwemu organowi przez przesłuchiwaną osobę odpowiedzi, które mogą prowadzić do pociągnięcia tej osoby do odpowiedzialności za czyn niedozwolony zagrożony sankcjami administracyjnymi mającymi charakter karny lub odpowiedzialności karnej^[21] W odniesieniu do art. 30 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 596/2014 TS wskazał z kolei, że przepis ten nakłada obowiązek określenia sankcji administracyjnych za brak współpracy lub podporządkowania się wymogom czynności wyjaśniających, kontroli lub wnioskowi, o których mowa w art. 23 ust. 2 tego rozporządzenia, przy czym w lit. b tego ostatniego przepisu uściślono, że dotyczy to także przesłuchiwania osób w celu uzyskania informacji.

Trybunał Sprawiedliwości zwrócił uwagę, że o ile art. 30 ust. 1 rozporządzenia nr 596/2014 wymaga od państw członkowskich zapewnienia, aby właściwe organy były uprawnione do nakładania sankcji i stosowania innych odpowiednich środków, o tyle nie zobowiązuje on państw członkowskich do przyjęcia uregulowań przewidujących stosowanie takich sankcji lub środków wobec osób fizycznych, które w ramach dochodzenia dotyczącego czynu niedozwolonego zagrożonego sankcjami administracyjnymi mającymi charakter karny odmawiają udzielenia właściwemu organowi odpowiedzi, które mogłyby prowadzić do pociągnięcia tych osób do odpowiedzialności za taki czyn lub odpowiedzialności karnej. Oznacza to, zdaniem TS, że zarówno art. 14 ust. 3 dyrektywy 2003/6/WE, jak i art. 30 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 596/2014 mogą podlegać wykładni zgodnej z art. 47 i art. 48 KPP, w świetle której przepisy te nie wymagają, aby osoba fizyczna była karana za odmowę udzielenia właściwemu organowi odpowiedzi, które mogłyby prowadzić do pociągnięcia jej do odpowiedzialności za czyn niedozwolony zagrożony sankcjami administracyjnymi mającymi charakter karny lub odpowiedzialności karnej^[22] W opinii TS po przyjęciu takiej wykładni w świetle art. 47 i art. 48 KPP ważność art. 14 ust. 3 dyrektywy 2003/6/WE oraz art. 30 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 596/2014 nie może zostać kwestionowana ze względu na to, że przepisy te nie wykluczają wyraźnie nałożenia sankcji za taką odmowę^[23].
 
4. Komentarz
4.1. Prawo do milczenia osób fizycznych w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym

Uznanie prawa do milczenia osób fizycznych w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym
W wyroku C?481/19, DB, Trybunał po raz pierwszy wypowiedział się w kwestii prawa do milczenia w postępowaniu administracyjnym prowadzonym przeciwko osobie fizycznej. Wyrok TS zapadł w kontekście postępowania administracyjnego w zakresie regulacji dotyczących nadużyć na rynku finansowym, ale jego znaczenie pozostaje szersze. Należy uznać, że w omawianym wyroku TS potwierdził prawo do milczenia osób fizycznych w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym. Wynika to ze sformułowań zawartych w wyroku^[24], jak również uzasadnienia pytań prejudycjalnych sądu odsyłającego^[25].

W takim ujęciu kluczowe dla wyznaczenia zakresu zastosowania prawa do milczenia w tych postępowaniach pozostaje określenie kryteriów „charakteru karnego” sankcji. Trybunał Sprawiedliwości odwołał się w tym względzie do swojego dotychczasowego orzecznictwa, stwierdzając, że dla ustalenia „charakteru karnego” sankcji nakładanej w postępowaniu administracyjnym kluczowe są trzy kryteria: kwalifikacja prawna naruszenia w prawie krajowym, charakter naruszenia oraz stopień surowości grożącej sankcji^[26]. Tym samym w omawianym wyroku TS potwierdził tę linię orzeczniczą – kształtowaną w kontekście zasady ne bis in idem – w której formułował przesłanki zakwalifikowania danej sankcji jako sankcji o charakterze karnym (dalej: „kryteria z wyroku Bonda”)^[27]. Należy odnotować, że kwestia ta była jedną z szerzej komentowanych w orzecznictwie TS ostatnich lat^[28], omawiany wyrok jest więc w tym względzie ważnym potwierdzeniem stanowiska TS w odniesieniu do zagadnienia o kluczowym znaczeniu z punktu widzenia ochrony praw podstawowych jednostki w prawie UE.

Istotne w ramach analizy wyroku TS jest także pytanie, czy warunkiem uznania prawa do milczenia w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym, jest okoliczność, że zeznania (wyjaśnienia) przesłuchiwanej osoby składane w tym postępowaniu mogą zostać wykorzystane w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko takiej osobie. Innymi słowy, czy prawo to znajduje zastosowanie także wówczas, gdyby postępowanie karne przeciwko danej osobie – w którym mogłyby być wykorzystane zeznania (wyjaśnienia) tej osoby składane w postępowaniu administracyjnym, które może prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym – nie było (nie miało być) prowadzone. Warto odnotować, że w analogicznych sprawach orzecznictwo ETPCz wydaje się być w tym zakresie niespójne^[29]. W świetle sformułowań wyroku C-418/19, DB można argumentować, że uznanie prawa do milczenia w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym, nie jest uzależnione od tego, czy zeznania (wyjaśnienia) danej osoby składane w tym postępowaniu będą (mogłyby być) wykorzystane w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko tej osobie. Do takiej konkluzji skłania ten fragment omawianego wyroku, w którym TS stwierdził, że prawo do milczenia osoby fizycznej wynikające z art. 47 akapit 2 i art. 48 KPP stoi w szczególności na przeszkodzie ukaraniu takiej osoby za odmowę udzielenia właściwemu organowi na podstawie dyrektywy 2003/6/WE lub rozporządzenia nr 596/2014 odpowiedzi, które mogłyby prowadzić do pociągnięcia tej osoby do odpowiedzialności za czyn niedozwolony zagrożony sankcjami administracyjnymi mającymi charakter karny lub odpowiedzialności karnej^[30].

Dla ustalenia zakresu sytuacji, w których – w świetle wyroku TS – jednostka może powołać się na prawo do milczenia, istotna jest także ta wskazówka zawarta w omawianym wyroku, zgodnie z którą nawet przy założeniu, że w rozpatrywanej sprawie sankcje nałożone na DB przez organ nadzorczy nie miałyby charakteru karnego, konieczność poszanowania prawa do milczenia w ramach prowadzonego przez ten organ dochodzenia mogłaby również wynikać z okoliczności, że zgodnie z ustawodawstwem krajowym „dowody uzyskane w ramach tego postępowania mogą zostać wykorzystane w ramach postępowania karnego prowadzonego przeciwko tej samej osobie w celu udowodnienia popełnienia przestępstwa karnego”^[31]. Oznacza to uznanie prawa do milczenia osoby fizycznej, wobec której prowadzone jest dane postępowanie, także w tej sytuacji, gdy – pomimo braku karnego charakteru sankcji w tym postępowaniu – dowody uzyskane w ramach tego postępowania mogłyby zostać wykorzystane w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko tej osobie w celu udowodnienia popełnienia przestępstwa karnego.
 
Zakres prawa do milczenia osób fizycznych w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym
Odnośnie do zakresu prawa do milczenia osób fizycznych w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym, z wyroku TS można wyinterpretować następujące wskazówki. Przede wszystkim, jak wskazał TS, prawa do milczenia nie można ograniczyć do przyznania się do winy ani do wypowiedzi, które bezpośrednio obciążają przesłuchiwaną osobę. Osoba będąca stroną postępowania administracyjnego mogącego skutkować wymierzeniem sankcji o charakterze karnym może także odmówić przekazania organowi informacji na temat okoliczności faktycznych, które mogą zostać później wykorzystane na poparcie formułowanych przeciwko niej zarzutów, a tym samym mogą mieć wpływ na nałożenie na nią sankcji lub jej wysokość^[32]. Należy odnotować, że TS używa w tym miejscu terminologii związanej z procesem karnym, odnosząc się do „okoliczności faktycznych, które mogą zostać później wykorzystane na poparcie oskarżenia, a tym samym mieć wpływ na skazanie […] lub nałożoną […] karę”^[33]. Jak się wydaje, wynika to z okoliczności, że TS rekonstruuje tu prawo do milczenia, powołując się na orzecznictwo ETPCz odnoszące się do wykorzystania dowodów przeciwko osobie fizycznej w procesie karnym^[34]. W świetle dalszych sformułowań wyroku stanowisko TS należy jednak odczytać także w kontekście procedury administracyjnej^[35]. Jednocześnie TS uznał, że prawo do milczenia nie może uzasadniać całkowitego braku współpracy z właściwymi organami – osoba będąca stroną postępowania administracyjnego mogącego skutkować wymierzeniem sankcji o charakterze karnym nie może – powołując się na prawo do milczenia – odmówić stawienia się na przesłuchanie, czy też podejmować działań mających na celu opóźnienie przesłuchania^[36].

Tak określony zakres prawa do milczenia nie jest wolny od wątpliwości. Sformułowania zawarte w wyroku C-481/19, DB, będą, jak można oczekiwać, konkretyzowane w kolejnych orzeczeniach TS wydawanych na gruncie konkretnych okoliczności faktycznych. W szczególności doprecyzowania wydaje się wymagać pojęcie „informacji na temat okoliczności faktycznych, które mogą zostać później wykorzystane na poparcie oskarżenia, a tym samym mieć wpływ na skazanie […] lub nałożoną […] karę”^[37].
 
4.2. Trybunał Sprawiedliwości – Europejski Trybunał Praw Człowieka
W wyroku C-481/19, DB, TS potwierdził w unijnym porządku prawnym konwencyjny standard ochrony jednostki, ukształtowany w orzecznictwie ETPCz. Liczne nawiązania TS do orzecznictwa ETPCz, wyrażone w wyroku C-481/19, DB, stanowią praktyczny wyraz realizacji norm zawartych w art. 6 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej^[38] i art. 52 ust. 3 KPP. W świetle tych przepisów prawa podstawowe zagwarantowane w EKPCz oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim stanowią część prawa UE jako zasady ogólne prawa (art. 6 ust. 3 TUE), zaś tam, gdzie KPP zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w EKPCz, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez EKPCz (art. 52 ust. 3 KPP). Jak wskazał TS, takie uregulowanie ma na celu zapewnienie niezbędnej spójności między odpowiednimi prawami przewidzianymi w KPP i EKPCz^[39].

W wyroku w sprawie C-481/19, DB, TS dokonał wykładni praw zagwarantowanych w art. 47 akapit 2 i art. 48 KPP w świetle art. 6 EKPCz, zgodnie z jego wykładnią dokonaną przez ETPCz. Prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy (art. 47 akapit 2 KPP) oraz domniemanie niewinności i prawo do obrony (art. 48 ust. 1 i 2 KPP)^[40] zostały zestawione z wzorcem interpretacyjnym wynikającym, odpowiednio, z art. 6 ust. 1 EKPCz oraz art. 6 ust. 2 i 3 EKPCz^[41].

W tym kontekście należy wskazać, że w orzecznictwie ETPCz prawo do milczenia bywa relatywizowane, a stanowisko ETPCz w tym względzie nie jest wolne od kontrowersji. Jak się wskazuje, ETPCz preferuje indywidualne podejście do każdej sprawy, co jednak ogranicza przewidywalność wydawanych rozstrzygnięć^[42]. Rekonstrukcja odpowiedzi na szereg pytań, jak np.: w jakich sytuacjach aktualizuje się prawo do milczenia, uwzględniając takie kryteria jak np. metody pozyskiwania informacji przez organy prowadzące postępowanie (co może obejmować stosowanie niedozwolonych form przymusu, podstęp, itp.); jaki jest jego zakres (w szczególności, co stanowi istotę tego prawa); jakie są formy i zakres gwarancji prawa do milczenia (co dotyczy w szczególności poinformowania oskarżonego o prawie do milczenia oraz prawa do kontaktu z obrońcą); kiedy, w jakich obszarach regulacji, prawo do milczenia może być ograniczane ze względu na interes o charakterze publicznym, wydaje się zadaniem niełatwym, a orzecznictwo ETPCz w tym względzie nie dostarcza wyraźnych i zdecydowanych odpowiedzi^[43]. Niektóre z tych wątpliwości ujawniły się także w toku postępowania w omawianej sprawie^[44]. Z tej perspektywy można argumentować, że wyrok C-481/19, DB – ustalając na gruncie prawa unijnego standard ochrony odwołujący się do prawa do milczenia osób fizycznych – zarysował jedynie kontury tego prawa, pozostawiając (otwierając) szereg problemów, które będą rozstrzygane w dalszej praktyce orzeczniczej TS.

W wyroku C-481/19, DB, TS rozstrzygnął wątpliwości podniesione w toku postępowania odnośnie do spójności orzecznictwa TS w zakresie prawa do milczenia z orzecznictwem ETPCz w tym względzie^[45]. Wątpliwości te powstały w związku z okolicznością, iż w dotychczasowym orzecznictwie TS wypowiadał się odnośnie do prawa do milczenia jedynie w dziedzinie prawa konkurencji. Zgodnie z przyjętym tam stanowiskiem w ramach postępowania mającego na celu stwierdzenie naruszenia reguł konkurencji, na przedsiębiorstwo nie można nałożyć obowiązku udzielenia odpowiedzi, w których musiałoby ono przyznać, że naruszenie takie zaistniało^[46], jednakże przedsiębiorstwo może być zobowiązane do dostarczenia wszelkich niezbędnych informacji odnoszących się do okoliczności faktycznych, które mogą być mu znane, i do przekazania, w razie potrzeby, posiadanych przez nie dokumentów dotyczących tych okoliczności, nawet jeśli mogą one posłużyć do ustalenia, w szczególności w odniesieniu do tego przedsiębiorstwa, istnienia zachowania antykonkurencyjnego^[47]. Jak wskazał TS – odnosząc się do „domniemanej rozbieżności” ze stanowiskiem ETPCz^[48] – dotychczasowe orzecznictwo TS w zakresie prawa do milczenia dotyczy postępowań mogących prowadzić do nałożenia sankcji na przedsiębiorstwa i związki przedsiębiorstw. Nie może być ono stosowane w drodze analogii, gdy chodzi o ustalenie zakresu prawa do milczenia osób fizycznych, które, tak jak DB w rozpatrywanej sprawie, zostały objęte postępowaniem dotyczącym czynu niedozwolonego w postaci wykorzystywania informacji poufnych^[49].

Zróżnicowanie poziomu ochrony przyjęte w tym zakresie przez TS wydaje się uzasadnione. Argumentując na rzecz prawa do milczenia osób fizycznych w obszarze postępowań administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym, TS wydaje się podzielać tu aksjologiczne racje prawa do milczenia, jakie można zrekonstruować na gruncie orzecznictwa ETPCz. Wynika z niego w szczególności, że prawo do milczenia ma chronić objęte nim osoby przed niewłaściwym zastosowaniem przymusu państwowego. Ochrona taka ma na celu uniknięcie błędów sądowych i zagwarantowanie rezultatu zamierzonego w świetle regulacji art. 6 EKPCz^[50]. Ma w szczególności zapewnić, że w sprawie karnej oskarżenie będzie opierać swoją argumentację bez odwoływania się do dowodów uzyskanych w drodze przymusu lub wywierania presji, wbrew woli oskarżonego^[51]. Prawo do nieobciążania samego siebie dotyczy bowiem „przede wszystkim poszanowania woli osoby oskarżonej do zachowania milczenia”^[52]. W tym znaczeniu główny cel prawa do milczenia stanowi poszanowanie osoby i jej swobody decyzji poprzez zapobieżenie wywieraniu na nią przymusu przez organy publiczne^[53]. W świetle orzecznictwa ETPCz prawo to pozostaje powiązane z poszanowaniem godności i wolności człowieka^[54]. Zostaje naruszone w szczególności w sytuacji, gdy podejrzany, któremu zagrożono zastosowaniem sankcji za odmowę zeznań, składa zeznania bądź zostaje ukarany za odmowę ich złożenia^[55].
 
4.3. Zakres normatywnego oddziaływania wyroku Trybunału Sprawiedliwości
Istotnym elementem analizy wyroku C-481/19, DB, jest odpowiedź na pytanie – w jakim zakresie (w jakich sytuacjach) jest on wiążący dla krajowych organów stosujących prawo. Powyżej ustalono, iż jego znaczenie nie ogranicza się do szczególnego kontekstu sprawy C-481/19, tj. postępowań mających na celu zwalczanie nadużyć na rynku finansowym, lecz znajduje on zastosowanie w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym. Jak wskazano, konieczność poszanowania prawa do milczenia odnosi się ponadto do sytuacji, w której sankcje grożące w danym postępowaniu nie miałyby charakteru karnego, ale dowody uzyskane w ramach tego postępowania mogłyby zostać wykorzystane w ramach postępowania karnego prowadzonego przeciwko danej osobie w celu udowodnienia popełnienia przestępstwa karnego^[56].

Spostrzeżenia te należy jednak uściślić i doprecyzować – w niektórych komentarzach do omawianego wyroku prezentowanych w piśmiennictwie prawniczym pojawia się bowiem w tym względzie szereg nieporozumień^[57]. Ustosunkowanie się do nich wymaga uporządkowania kilku zagadnień. Po pierwsze, warunkiem uznania, że wyrok TS pozostaje wiążący dla organu krajowego orzekającego w danej sprawie, jest ustalenie, że rozpatrywana sprawa jest „sprawą unijną”, tj. pozostaje w zakresie zastosowania prawa UE^[58]. Wynika to z ogólnych zasad stosowania prawa unijnego, co znajduje potwierdzenie w przepisach KPP, podkreślone zostało także w omawianym wyroku^[59]. Po drugie, uznanie prawa do milczenia osoby fizycznej, wobec której prowadzone jest postępowanie, poprzedzone być powinno – zgodnie z wyrokiem C-481/19, DB – oceną, czy postępowanie to może prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym oraz – w przypadku braku karnego charakteru sankcji w tym postępowaniu – oceną, czy dowody uzyskane w ramach tego postępowania mogłyby zostać wykorzystane w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko danej osobie w celu udowodnienia popełnienia przestępstwa karnego. Ocena potencjalnych sankcji przewidzianych w prawie krajowym powinna dokonywać się z punktu widzenia kryteriów z wyroku Bonda^[60].

Dopiero wówczas, gdy powyższe warunki pozostają spełnione, można uznać, że prawo do milczenia, o którym mowa w wyroku C-481/19, DB, powinno być gwarantowane – w świetle prawa unijnego – w ramach postępowania prowadzonego przed organem krajowym. Z tej perspektywy nie są właściwe prezentowane w piśmiennictwie prawniczym ogólne, formułowane bez zastrzeżeń, oceny, jakoby wyrok TS oznaczał, iż „nie wolno karać administracyjnie kogoś, kto nie chce udzielić informacji w obawie przed konsekwencjami”^[61]. Sądy generalizujące w tym względzie, niepoprzedzone oceną, czy dana sprawa ma charakter unijny oraz badaniem, czy dane postępowanie może prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym w rozumieniu kryteriów z wyroku Bonda, lub czy dowody uzyskane w ramach tego postępowania mogłyby zostać wykorzystane w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko danej osobie w celu udowodnienia popełnienia przestępstwa karnego, nie są prawidłowe. W praktyce – mając na uwadze nierzadko wysokie sankcje grożące osobom fizycznym w postępowaniach, do jakich poglądy te się odnoszą – opinie te mogą okazać się wysoce ryzykowne.

W omawianym kontekście warto jednocześnie zwrócić uwagę na (potencjalne) oddziaływanie omawianego wyroku TS w odniesieniu do spraw, które nie będą kwalifikowane jako sprawy unijne. Jak można zauważyć, w pewnych przypadkach, względy spójności krajowego systemu prawnego mogą stanowić argument za uwzględnianiem prawa do milczenia osoby fizycznej w kształcie określonym w omawianym wyroku TS także w sprawach „czysto krajowych”. Takie rozumowanie mogłoby odnosić się, jak można argumentować, do tych postępowań w prawie krajowym, niestanowiących „sprawy unijnej”, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym w rozumieniu kryteriów z wyroku Bonda. Przy założeniu, że krajowy standard konstytucyjny powinien być kształtowany w zgodzie ze standardem unijnym i konwencyjnym, można bowiem argumentować, że w tych postępowaniach prawo do milczenia rekonstruowane na gruncie krajowych przepisów procesowych – interpretowanych zgodnie z Konstytucją RP^[62] – powinno być zasadniczo zbieżne z prawem do milczenia kształtowanym w orzecznictwie TS w sprawach unijnych. Tym samym standard unijny (i konwencyjny) oddziaływałby pośrednio – poprzez standard konstytucyjny – na prawa procesowe w sprawach „czysto krajowych”^[63].
 
5. Podsumowanie
W wyroku C?481/19, DB, TS po raz pierwszy wypowiedział się w sprawie prawa do milczenia i nieprzyczyniania się do obciążania samego siebie osób fizycznych. Uznanie w danym postępowaniu prawa do milczenia osoby fizycznej, wobec której prowadzone jest postępowanie, poprzedzone być powinno – zgodnie z wyrokiem C-481/19, DB – oceną, czy postępowanie to może prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym lub też, czy – pomimo braku takiego charakteru sankcji – dowody uzyskane w ramach tego postępowania mogłyby zostać wykorzystane w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko danej osobie w celu udowodnienia popełnienia przestępstwa karnego. Warunkiem uznania, że wyrok TS znajduje odniesienie w danej sprawie, jest także ustalenie, że rozpatrywana sprawa jest „sprawą unijną”, tj. pozostaje w zakresie zastosowania prawa UE.

Praktyczne znaczenie wyroku pozostaje doniosłe poprzez wyznaczenie standardu ochrony w zakresie praw procesowych w obszarze postępowań administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym. Trybunał potwierdził jednocześnie swoje orzecznictwo ustalające kryteria przesądzające o takim charakterze sankcji. Wyrok C-481/19, DB – wydany w odpowiedzi na pytanie prejudycjalne włoskiego TK oraz formujący unijny standard ochrony praw podstawowych w oparciu o standard kształtowany w orzecznictwie ETPCz – stanowi jednocześnie dobry przykład dialogu sądowego i udaną próbę (współ)kształtowania standardów ochrony praw podstawowych w europejskim porządku prawnym.

dr Agnieszka Sołtys
radca prawny w OIRP w Warszawie;
adiunkt w Zakładzie Prawa Europejskiego Instytutu Nauk Prawnych PAN (ORCID: 0000-0002-5935-1396)

---