Duża nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego i nowela Kodeksu cywilnego. Zmiany w ustawie o radcach prawnych
opublikowano: 2015-10-20 przez:
W dniu 31 lipca 2015 r. Prezydent Bronisław Komorowski podpisał ustawę z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 7 września 2015, poz. 1311) dalej: „ustawa”. Przedmiotem omawianej nowelizacji są również, między innymi, ustawy – Prawo o adwokaturze, ustawa o radcach prawnych i Prawo o notariacie, jednak gros jej przepisów stanowią przepisy nowelizujące procedurę cywilną, w tym przepisy zmierzające do dalszej informatyzacji tego postępowania. Jak wynika z uzasadnienia projektu rządowego (druk sejmowy nr 2678), zasadniczym celem projektu, obejmującego zmiany w przepisach normujących postępowanie rozpoznawcze, klauzulowe oraz egzekucyjne, jest przyspieszenie postępowań sądowych przez ograniczenie kognicji sądów, rozszerzenie kompetencji referendarzy sądowych i komorników sądowych, uproszczenie niektórych czynności procesowych oraz zmodyfikowanie tych instytucji, które są wykorzystywane przez uczestników postępowań w celu przedłużania postępowań sądowych. Najistotniejsze z powyższych zmian, w ocenie autorki opracowania, zostaną zaprezentowane w dalszej części artykułu. Za bardzo istotne uznano również, wprowadzone przedmiotową nowelizacją, zmiany w kodeksie cywilnym, dotyczące nowej formy czynności prawnej (formy dokumentowej).
W artykule wykorzystano obszerne fragmenty uzasadnienia projektu rządowego (druk nr 2678, dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.sejm.gov.pl), którym zainicjowano prace nad ustawą.
Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego
Elektroniczne Biuro Podawcze
Za zmianę o wielkim znaczeniu dla praktyki sądowej należy uznać przepisy przewidujące możliwość wnoszenia i doręczania pism, w tym pism procesowych, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego – w każdej sprawie, a nie jak dotąd tylko w elektronicznym postępowaniu upominawczym (znowelizowany art. 125 k.p.c.). Wyboru drogi wnoszenia pism w formie elektronicznej, zarówno strona działająca samodzielnie, jak i profesjonalny pełnomocnik ustanowiony w sprawie, będą dokonywać oddzielnie w każdej sprawie, a pisma, już po dokonaniu wyboru, niewniesione za pośrednictwem systemu teleinformatycznego nie będą wywoływać skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma do sądu, o czym sąd pouczy wnoszącego pismo.
Projekt ustawy w wersji przedłożenia rządowego nie przewidywał możliwości zmiany raz podjętej decyzji w tym zakresie przez profesjonalnego pełnomocnika, pozostawiając takie uprawnienie jedynie samodzielnie działającej stronie. Nie byłaby zatem możliwa rezygnacja z raz dokonanego wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego w danej sprawie, w trakcie toczącego się już postępowania. Jednak na skutek wniesionej poprawki na etapie prac komisyjnych, na każdym etapie postępowania możliwa będzie rezygnacja z wcześniej dokonanego wyboru, zarówno przez stronę działającą samodzielnie, jak i profesjonalnego pełnomocnika (art.1311 §21). W praktyce oznaczać to będzie doręczanie i wnoszenie dalszych pism, w tym pism procesowych, zarówno przez sąd jak i stronę (jej pełnomocnika) w sposób tradycyjny, a więc za pośrednictwem operatora pocztowego. Jedynym wyjątkiem od zasady możliwości rezygnacji z dokonanego wyboru jest regulacja zawarta w elektronicznym postępowaniu upominawczym, gdzie raz dokonany wybór (przez pozwanego) będzie oznaczał konieczność dalszego wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.
Wymaga podkreślenia, że wybór dokonany przez jedną ze stron postępowania będzie wiążący tylko dla strony, która go dokonała (art. 125 § 24 k.p.c.). Możliwa zatem będzie sytuacja, że w procesie jednej ze stron sąd będzie doręczał pisma za pośrednictwem operatora pocztowego, a drugiej za pomocą systemu teleinformatycznego, przy czym każda ze stron w taki sam sposób będzie je wnosić. W przypadku wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego również załączniki, w tym odpisy dla strony przeciwnej, będą wnoszone za pośrednictwem systemu, a ich poświadczenie będzie dokonywane przez sam fakt wprowadzenia ich do systemu teleinformatycznego.
Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy oraz informacji przekazywanych posłom przez przedstawicieli Ministra Sprawiedliwości, w trakcie prac podkomisji stałej do spraw nowelizacji prawa cywilnego, która szczegółowo rozpatrywała projekt, w praktyce doręczenie będzie dokonywane z momentem zalogowania się użytkownika do systemu (wejścia na konto). Skutek doręczenia, w trybie art. 139 k.p.c., będzie następował również w przypadku nielogowania się przez użytkownika do systemu przez okres 14 dni, licząc od dnia wprowadzenia pisma do systemu. Do doręczeń elektronicznych nie znajdą zastosowania również ograniczenia przewidziane w art. 134 k.p.c., a więc zasadniczy zakaz doręczeń w porze nocnej oraz w dni ustawowo uznane za wolne od pracy. W postępowaniu wszczętym za pośrednictwem systemu teleinformatycznego również wyrok, opatrzony bezpiecznym podpisem elektronicznym, będzie mógł być utrwalony w systemie teleinformatycznym.
Pisma wnoszone za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, pomimo ich elektronicznej formy, nie będą wymagały opatrzenia ich bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu lub podpisem potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP. Szczegółowe wymagania dotyczące trybu zakładania i udostępniania konta w systemie teleinformatycznym zostaną określone w rozporządzeniu wydanym przez Ministra Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw informatyzacji. Konta użytkowników założone już w systemach obsługujących postępowania sądowe (np. w systemie EPU) zachowają ważność. Proponowane przepisy nie znajdą natomiast zastosowania w postępowaniu rejestrowym, w którym obowiązują odrębne regulacje dotyczące wnoszenia i opłacania pism w tym postępowaniu i które nie zostały zmienione przedmiotową nowelizacją.
Budowa i wdrażanie systemu tzw. elektronicznego biura podawczego będzie następowało stopniowo w poszczególnych sądach. Zgodnie z art. 20 ustawy w okresie 3 lat od dnia wejścia w życie ustawy dokonanie wyboru wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego oraz dalsze wnoszenie tych pism będzie możliwe (dopuszczalne), o ile będzie istniała taka techniczna możliwość po stronie sądu, w więc w praktyce – elektroniczne biuro podawcze w danym sądzie dostępne za pomocą strony internetowej. Po upływie tego okresu system powinien działać już we wszystkich sądach.
Przyspieszenie i uproszczenie postępowania cywilnego
Pierwszą z szeregu zmian mających na celu przyspieszenie postępowania jest uchwalona zmiana przepisów k.p.c. dotyczących instytucji wyłączenia sędziego. Po wejściu w życie nowelizacji sędzia, wobec którego złożono wniosek o wyłączenie, będzie mógł dalej prowadzić postępowanie (podejmować czynności), z wyjątkiem wydania orzeczenia albo zarządzenia kończącego postępowanie w sprawie. Złożenie wniosku o wyłączenie sędziego nie będzie zatem, jak dotąd, tamowało postępowania, a jedynie – w przypadku uwzględnienia wniosku – skutkowało zniesieniem postępowania w części obejmującej udział tego sędziego w sprawie po złożeniu wniosku o wyłączenie, z wyjątkiem „czynności niecierpiących zwłoki” (znowelizowany art. 52 § 3 k.p.c.)
Zmiana wprowadzona dodawanym art. 1481 k.p.c. otwiera przed sądami nową możliwość rozpoznawania spraw na posiedzeniu niejawnym. Sąd będzie mógł rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym w przypadku uznania powództwa lub gdy po wniesieniu zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty albo sprzeciwu od wyroku zaocznego, uzna – mając na względzie całokształt przytoczonych twierdzeń i zgłoszonych wniosków dowodowych – że przeprowadzanie rozprawy nie jest konieczne. Rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym będzie niedopuszczalne również wówczas, jeśli strona w pierwszym piśmie procesowym zgłosiła wniosek o rozpoznanie sprawy na rozprawie, chyba że zachodzi przypadek uznania powództwa. Wprowadzona zmiana, wzorowana na uchylonym art. 47917 k.p.c., zdaniem wnioskodawców będzie wprawdzie wyjątkiem od zasady jawności i kontradyktoryjności procesu cywilnego, ale będzie realizowała zasadę szybkości (rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki) w sprawach, w których sąd dojdzie do przekonania, że nie jest potrzebne przeprowadzenie rozprawy.
Kolejną zmianą mającą służyć przyspieszeniu postępowania jest zmiana dotycząca sposobu doręczeń, wprowadzająca do tzw. zwykłego procesu reguły obowiązujące do tej pory w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Polega ona na możliwości wzywania stron, świadków, biegłych lub innych osób, w sposób, który sąd uzna za najbardziej celowy, z pominięciem tradycyjnych sposobów doręczeń, o ile zostanie to w danym przypadku uznane za niezbędne do przyspieszenia rozpoznania sprawy (art. 1491). Warto w tym miejscu nadmienić o innej, istotnej z praktycznego punktu widzenia, zmianie wprowadzonej poprawką poselską i dotyczącej tzw. doręczeń bezpośrednich (art. 132 § 1 k.p.c.). Dotychczasowy obowiązek załączania do pisma wnoszonego do sądu dowodu wysłania odpisu pisma na adres pełnomocnika strony przeciwnej przesyłką poleconą albo dowodu jego bezpośredniego doręczenia został zastąpiony samym oświadczeniem pełnomocnika w tym zakresie. Obowiązek ten będzie wyłączony w przypadku pełnomocników, którzy dokonali wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (art. 132 § 12 k.p.c.).
W trakcie prac przyjęto również, zaproponowaną w przedłożeniu rządowym, regulację dopuszczającą przeprowadzenie posiedzenia jawnego przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie rozprawy na odległość. W przypadku transmisji posiedzenia uczestnicy postępowania będą mogli brać udział w czynnościach sądowych, przebywając w budynku innego sądu, w którym będą mogli również dokonywać czynności procesowych (art. 151 § 2).
Ustawą zmieniono również przepisy dotyczące protokołu pisemnego z posiedzenia. Po wejściu w życie nowelizacji obligatoryjnym, a nie jak dotąd fakultatywnym, elementem protokołu pisemnego, również w przypadku utrwalania przebiegu rozprawy za pomocą urządzenia rejestrującego obraz albo obraz i dźwięk, będzie streszczenie wyników postępowania dowodowego. Rozstrzygnięta została również, przy okazji nowelizacji, niejednolicie traktowana w praktyce kwestia nagrywania przebiegu posiedzenia przez samych uczestników postępowania. Zgodnie z uchwalonym art. 1621 k.p.c. sąd na wniosek strony będzie mógł wyrazić zgodę na nagrywanie posiedzenia za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie wzgląd na prawidłowość postępowania.
Nowością w elektronicznym postępowaniu upominawczym jest możliwość złożenia, wraz z pozwem, wniosku o umorzenie postępowania w przypadku braku podstaw do wydania nakazu zapłaty lub uchylenia nakazu zapłaty. Uzasadnieniem dla wprowadzonej zmiany jest przekonanie wnioskodawców projektu, że w wielu przypadkach elektroniczne postępowanie upominawcze jest dla powoda jedynym interesującym go sposobem dochodzenia roszczeń przed sądem. Procedowanie w ramach tzw. postępowania zwykłego lub innego postępowania odrębnego może być dla powoda ekonomicznie nieefektywne i w takiej sytuacji cofnąłby pozew. Aby uprościć i przyspieszyć ten proces, wprowadzono możliwość złożenia, wraz z pozwem, wniosku o umorzenie postępowania w określonych sytuacjach. W takim przypadku sąd, w razie braku podstaw do wydania nakazu albo skutecznego wniesienia sprzeciwu, będzie umarzał postępowanie i orzekał o kosztach jak przy cofnięciu pozwu ( art. 505 32-34).
Zmiany w postępowaniu egzekucyjnym
Szeregu zmian dokonano również w przepisach k.p.c. regulujących postępowanie egzekucyjne. Wprowadzono, między innymi, regulacje dotyczące zakresu czynności, jakie może wykonywać referendarz sądowy, trybu doręczeń za pośrednictwem systemu teleinformatycznego dokonywanych przez komornika, zmieniono przepisy o skardze na czynności komornika, biorąc pod uwagę nadużywanie instytucji skargi, zmieniono przepisy dotyczące zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej do tej samej rzeczy albo prawa majątkowego. Większość prowadzonych zmian ma jednak na celu przede wszystkim rozszerzenie możliwości korzystania z drogi elektronicznej i doręczeń elektronicznych w postępowaniu egzekucyjnym.
Przepisy k.p.c., dotyczące pośrednictwa systemu teleinformatycznego i doręczeń elektronicznych, po wejściu w życie ustawy mają znaleźć odpowiednie zastosowanie również w postępowaniu egzekucyjnym (art. 13 § 2 k.p.c.). Zgodnie z art. 760 k.p.c., w nowym brzmieniu, przepisy szczególne mogą przewidywać, iż pisma (wnioski i oświadczenia) mogą być składane wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Jak wynika z uzasadnienia projektu, dotyczy to, między innymi, licytacji elektronicznej i zajęcia rachunku bankowego. Przepis ten pozwala również na dokonanie wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, podobnie jak ma to miejsce w postępowaniu rozpoznawczym.
Dodane przepisy art. 8791 i następne k.p.c. wprowadzają nową formę licytacji, tzw. licytację elektroniczną, której celem ma być zwiększenie efektywności sprzedaży zajętych ruchomości, przy jednoczesnym zachowaniu gwarancji procesowych.
Do licytacji elektronicznej znajdą zastosowanie przepisy o zwykłej („tradycyjnej”) licytacji, z zastrzeżeniem wprowadzonych zmian. Licytacja elektroniczna będzie przeprowadzana na wniosek wierzyciela, zgłoszony przed wyznaczeniem terminu licytacji lub wraz z wnioskiem o wyznaczenie terminu drugiej licytacji. Będzie ona dopuszczalna tylko wtedy, gdy zajęte ruchomości zostały oddane pod dozór osobie innej niż dłużnik. Sprzedaż w drodze licytacji elektronicznej będzie dokonywana za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego takie licytacje, dostęp do niego będzie zapewniony w każdym sądzie rejonowym, a obwieszczenia o licytacji komornik będzie zamieszczał również w tym systemie. Przystępujący do przetargu będzie mógł złożyć rękojmię za pośrednictwem systemu albo bezpośrednio komornikowi, przy czym fakt jej uiszczenia komornik potwierdzi w systemie. Komornik udzieli przybicia natychmiast po zakończeniu licytacji tej osobie, która w chwili zakończenia licytacji zaofiarowała najwyższą cenę. Przybicie będzie dokonywane w systemie teleinformatycznym, a zawiadomienie o przybiciu będzie doręczane licytantom elektronicznie. System teleinformatyczny obsługujący licytacje elektroniczne ma być wykorzystywany również do nielicytacyjnych form sprzedaży.
W przepisie art. 827 § 1 k.p.c., w nowym brzmieniu, zrezygnowano z obligatoryjnego wysłuchania stron przed zawieszeniem lub umorzeniem postępowania. Zdaniem wnioskodawców projektu w wielu przypadkach czynność ta jest zbędna i jedynie przedłuża postępowanie. Wysłuchanie będzie miało zatem charakter fakultatywny, a decyzja o jego przeprowadzeniu będzie każdorazowo podejmowana przez organ egzekucyjny.
Kolejna istotna zmiana, obejmująca nowelizację art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., ma na celu wyeliminowanie podstawy pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego obejmującego orzeczenie sądowe w razie zgłoszenia takich okoliczności faktycznych, które zostały pominięte w postępowaniu rozpoznawczym jako spóźnione albo nie zostały w ogóle zgłoszone. Zmiana ta ma na celu wykluczenie możliwości „korygowania” orzeczenia wydanego w procesie, w którym to dłużnik nie przytoczył faktów we właściwym terminie, w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego.
W ustawie rozstrzygnięto także, budzącą wątpliwości w praktyce, kwestię właściwości sądu w sprawach powództw przeciwegzekucyjnych. Sądem właściwym w tym przypadku będzie sąd, w którego okręgu prowadzi się egzekucję. Natomiast miejsce prowadzenia egzekucji będzie określane na podstawie przepisów kodeksu regulujących właściwość ogólną organu egzekucyjnego, także wówczas, gdy do prowadzenia egzekucji został wybrany komornik poza właściwością ogólną.
Poza powyższym ustawodawca zrezygnował w nowelizacji z istniejącego obowiązku składania rękojmi, jeżeli suma oszacowania jest niższa niż pięć tysięcy złotych. Rozszerzono kompetencje komornika w sprawach egzekucji z nieruchomości, uznając, że waga niektórych czynności nie uzasadnia angażowania w nie sądu. W kwestii zbiegu egzekucji uchwalono, że po wejściu w życie ustawy właściwy w przypadku zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej do tej samej rzeczy albo prawa majątkowego będzie ten organ, który jako pierwszy dokonał zajęcia, a w razie niemożności ustalenia tego pierwszeństwa – organ egzekucyjny, który dokonał zajęcia na poczet należności w wyższej kwocie. Wyjątek będzie dotyczył egzekucji prowadzonej na podstawie jednolitego tytułu wykonawczego państwa członkowskiego Unii Europejskiej albo zagranicznego tytułu wykonawczego, określonych w ustawie z dnia 11 października 2013 r. o wzajemnej pomocy przy dochodzeniu podatków, należności celnych i innych należności pieniężnych. Zbieg egzekucji nie będzie wstrzymywał czynności egzekucyjnych, a w razie kolejnego zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej do tej samej rzeczy albo prawa majątkowego łączną egzekucję będzie przejmował sądowy organ egzekucyjny, który łącznie prowadzi egzekucje w wyniku pierwszego zbiegu.
Projektowane zmiany w zakresie wprowadzenia elektronicznego bankowego tytułu egzekucyjnego zostały ostatecznie usunięte z projektu, na etapie procedowania ustawy, z uwagi na publikację wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 kwietnia 2015 r. (sygn. akt P 45/12), w którym Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP i przesądził o utracie ich mocy obowiązującej z dniem 1 sierpnia 2016 r.
Zmiany w kodeksie cywilnym
Zmiany wprowadzone przedmiotową nowelą w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. –Kodeks cywilny obejmują, przede wszystkim, kwestie nowej formy czynności prawnej (formy dokumentowej) oraz definicji dokumentu.
Nowelizacja przepisu art. 73 § 1 i następnych k.c. jest konsekwencją wprowadzenia do kodeksu formy dokumentowej jako nowego typu formy szczególnej. Zgodnie z treścią dodanego art. 772 k.c. do zachowania formy dokumentowej czynności prawnej wystarczać będzie złożenie oświadczenia woli w postaci dokumentu, w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie. Dokumentem natomiast, zgodnie z wprowadzoną definicją, będzie nośnik informacji umożliwiający zapoznanie się z jego treścią (art. 773 k.c.).
Jak wskazano w uzasadnieniu przedłożenia rządowego, termin „dokument” jest używany w przepisach prawa cywilnego do określenia różnorodnych dokumentów zarówno pod względem rodzajowym, jak i pod względem realizowanych funkcji, a ustawodawca na równi z pojęciem dokumentu używa wielokrotnie takich wyrażeń, jak np. „pismo”, „pisemna forma czynności prawnej”, „pokwitowanie” czy „akt notarialny”. Wprowadzenie ustawowej definicji dokumentu, przez ustalenie znaczenia jednego z podstawowych terminów prawa cywilnego, ma realizować cele porządkowe, a przy okazji jednoznacznie zrywać z tradycyjnym rozumieniem tego pojęcia jako informacji utrwalonej wyłącznie w postaci pisma, dając w ten sposób wyraz szerokiemu ujęciu dokumentu.
Konstytutywną cechą dokumentu ma być jego intelektualna zawartość, czyli informacja – treść obejmująca różnego rodzaju oświadczenia, w tym oświadczenia woli. Treść ta musi zostać odpowiednio utrwalona w sposób umożliwiający jej odtworzenie. W takim ujęciu dla bytu dokumentu nie ma znaczenia to, czy jest on podpisany. Podpis nie jest zatem koniecznym elementem dokumentu w rozumieniu art. 77 3 k.c. Treść dokumentu może zostać dowolnie ujawniona (np. przez znaki graficzne, dźwięk, obraz), a także utrwalona na dowolnym nośniku (np. papier lub plik) i za pomocą dowolnych środków (pióro, komputer, telefon komórkowy). Granicę tej neutralności wyznacza jednak realizowana przez dokument funkcja dowodowa, która wymaga, aby sposób utrwalenia informacji umożliwiał jej zachowanie i odtworzenie.
Aby informacja mogła zostać odtworzona, musi zostać odpowiednio zapisana. Oba elementy razem, tj. informacja możliwa do odtworzenia oraz nośnik, stanowią dokument. Informacja bez nośnika nie jest dokumentem. Nie jest nim też niezapisany informacją nośnik. Wprowadzona definicja nie przesądza o rodzaju nośnika, uwzględniając nowoczesne nośniki zapisu. W odniesieniu do dokumentów mających postać elektroniczną należy odróżnić nośnik, w którym jest zapisana informacja, od informatycznego nośnika danych, na którym jest zapisany dokument. W odniesieniu do dokumentu sporządzonego w postaci elektronicznej nośnikiem jest plik, czyli jednostka zapisu i przechowywania informacji. Natomiast informatyczny nośnik danych, na którym utrwalono (zapisano) taki dokument, należy (posługując się terminologią dotyczącą dokumentów tradycyjnych) traktować jako kopertę lub teczkę, w której znajduje się dokument.
Nowy typ formy szczególnej, jaką będzie forma dokumentowa, ma stanowić formę o niższym stopniu sformalizowania niż forma pisemna, co przede wszystkim przejawia się w braku konieczności złożenia własnoręcznego podpisu. Dla zachowania formy dokumentowej wystarczające będzie ustalenie osoby składającej oświadczenie woli, przy czym nie ma znaczenia, czy nastąpi to na podstawie samej treści dokumentu, czy po sprawdzeniu np. informatycznego nośnika danych lub urządzenia, za pomocą którego złożono oświadczenie. Wprowadzenie formy dokumentowej do kodeksu cywilnego będzie prowadzić do stworzenia prawnych ram funkcjonowania formy, która obecnie jest już w obrocie powszechnie stosowana (np. poczta elektroniczna, SMS), a z uwagi na coraz bardziej dynamiczny rozwój nowych technologii stale zyskuje na znaczeniu. Forma dokumentowa, z uwagi na łatwość jej zachowania, ma przyczynić się do usprawnienia dokonywania czynności prawnych, przy jednoczesnym zachowaniu funkcji dowodowej stosownie do przepisów k.p.c. o mocy dowodowej dokumentów.
W ustawie przewidziano, że w przypadku zastrzeżenia formy dokumentowej skutki jej niedochowania będą uregulowane analogicznie do skutków niedochowania formy pisemnej. Forma dokumentowa zastrzeżona w ustawie będzie miała charakter formy ad solemnitatem tylko wówczas, gdy rygor nieważności zostanie wyraźnie określony w ustawie (art. 73 § 1 k.c.). W przeciwnym przypadku będzie miała charakter formy zastrzeżonej ad probationem (art. 74 k.c.). Strony, zastrzegając w umowie formę dokumentową, powinny określić jej skutek; w razie braku takiego postanowienia w umowie forma ta będzie traktowana jako zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych. Jeżeli nie została zachowana forma pisemna lub dokumentowa zastrzeżona dla jednostronnej czynności prawnej, to druga strona nie może ponosić negatywnych konsekwencji niezachowania wymaganej formy, stąd też, na jej żądanie, sąd będzie mógł dopuścić dowód ze świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności.
W dodanym przepisie art. 74 § 4 k.c. określono jednoznacznie, że do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami nie stosuje się przepisów o skutkach niezachowania formy przewidzianej dla celów dowodowych. Intencją projektowanej zmiany jest usunięcie wątpliwości, czy w stosunkach między przedsiębiorcami rygor dowodowy może zostać zastąpiony przez rygor nieważności. Ma być zatem jasne, że w stosunkach między przedsiębiorcami uchybienie wymogowi formy pisemnej lub dokumentowej, w sytuacji gdy nie został on zastrzeżony ad solemnitatem, nie skutkuje szczególnymi sankcjami dowodowymi, a jednocześnie pozostaje bez wpływu na ważność dokonanej czynności prawnej.
W art. 77 § 2 k.c. wprowadzono zmianę regulacji następczej formy czynności prawnych prowadzących do zakończenia umowy zawartej w formie szczególnej. Przewidziano ustawowy wymóg zachowania formy dokumentowej ad probationem zarówno dla umowy rozwiązującej, jak i dla wypowiedzenia lub złożenia oświadczenia o odstąpieniu w każdym przypadku, gdy strony zrealizują określony w ustawie lub w umowie wymóg formy. Jak stwierdzono w uzasadnieniu projektu, nowelizacja art. 77 § 2 k.c. stanowi kontynuację stopniowego liberalizowania przepisów o formie, przy czym obowiązek zachowania formy dokumentowej ad probationem dla rozwiązania umowy albo dla jej wypowiedzenia lub odstąpienia może jednak zostać określony odmiennie w ustawie lub w umowie stron. Dyspozytywny charakter regulacji, polegający na dopuszczeniu jej zmiany także przez same strony jest uzasadniony – zdaniem twórców projektu – tym, że strony powinny mieć możliwość decydowania o poziomie ochrony swoich interesów. Dopuszczalne jest zatem nie tylko zaostrzenie wymogu określonego w art. 77 § 2, ale również jego złagodzenie.
Jednocześnie w kodeksie cywilnym, zgodnie z propozycją zawartą w projekcie, wyodrębniono expressis verbis formę elektroniczną (art. 781 k.c). Umieszczenie definicji formy elektronicznej w odrębnym przepisie ma jednoznacznie przesądzać o tym, że stanowi ona odrębny, choć równoważny w stosunku do formy pisemnej, typ formy szczególnej. Takie rozwiązanie ma rozstrzygnąć od lat prowadzoną dyskusję w zakresie potrzeby wyróżnienia formy elektronicznej jako odrębnej formy czynności prawnej. Uznanie autonomiczności formy elektronicznej rozstrzyga wątpliwości co do możliwości zastrzeżenia formy pisemnej z wyłączeniem dopuszczalności spełnienia tego wymogu przy użyciu formy elektronicznej i na odwrót.
Zmiany w ustawie o radcach prawnych
Na koniec nie sposób pominąć informacji na temat zmian dokonanych ustawą w ustawie z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych. Jak stwierdzono w uzasadnieniu projektu rządowego, aktualnie bazy zawodowych pełnomocników prowadzone przez organy korporacji zawodowych we własnym zakresie, a niektóre z nich udostępniane przez Internet, nie posiadają doniosłości w postępowaniu sądowym z powodu braku regulacji dotyczących wiarygodności tych baz, w tym gwarancji ich stałego aktualizowania. Szczególna rola baz danych ujawni się w postępowaniach sądowych wszczynanych wyłącznie drogą elektroniczną, gdyż umożliwią one automatyczną weryfikację pełnomocników zawodowych. W tradycyjnych postępowaniach bazy te będą mogły również odegrać istotną rolę, gdyż umożliwią szybkie zasięgnięcie potrzebnych informacji za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.
Wprowadzone zmiany przewidują publikację na stronach internetowych każdej z okręgowych izb radców prawnych informacji o osobach wpisanych na listy radców prawnych lub aplikantów radcowskich, obejmujące imię i nazwisko oraz numer wpisu na listę. Dane w szerszym zakresie, bo obejmującym również numer PESEL, datę uchwały o wpisie na listę i datę uchwały o skreśleniu z lisy, a także informacje o zawieszeniu prawa do wykonywania zawodu, formie jego wykonywania i adresie do doręczeń będą udostępniane przez Krajową Radę Radców Prawnych sądom, Ministrowi Sprawiedliwości, Prokuratorowi Generalnemu, prokuratorom powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorom Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.
Ustawa wejdzie w życie po upływie 12 miesięcy od dnia ogłoszenia, z kilkoma wyjątkami określonymi w art. 23 ustawy.
Magdalena Klorek
radca prawny w OIRP w Warszawie
W artykule wykorzystano obszerne fragmenty uzasadnienia projektu rządowego (druk nr 2678, dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.sejm.gov.pl), którym zainicjowano prace nad ustawą.
Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego
Elektroniczne Biuro Podawcze
Za zmianę o wielkim znaczeniu dla praktyki sądowej należy uznać przepisy przewidujące możliwość wnoszenia i doręczania pism, w tym pism procesowych, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego – w każdej sprawie, a nie jak dotąd tylko w elektronicznym postępowaniu upominawczym (znowelizowany art. 125 k.p.c.). Wyboru drogi wnoszenia pism w formie elektronicznej, zarówno strona działająca samodzielnie, jak i profesjonalny pełnomocnik ustanowiony w sprawie, będą dokonywać oddzielnie w każdej sprawie, a pisma, już po dokonaniu wyboru, niewniesione za pośrednictwem systemu teleinformatycznego nie będą wywoływać skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma do sądu, o czym sąd pouczy wnoszącego pismo.
Projekt ustawy w wersji przedłożenia rządowego nie przewidywał możliwości zmiany raz podjętej decyzji w tym zakresie przez profesjonalnego pełnomocnika, pozostawiając takie uprawnienie jedynie samodzielnie działającej stronie. Nie byłaby zatem możliwa rezygnacja z raz dokonanego wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego w danej sprawie, w trakcie toczącego się już postępowania. Jednak na skutek wniesionej poprawki na etapie prac komisyjnych, na każdym etapie postępowania możliwa będzie rezygnacja z wcześniej dokonanego wyboru, zarówno przez stronę działającą samodzielnie, jak i profesjonalnego pełnomocnika (art.1311 §21). W praktyce oznaczać to będzie doręczanie i wnoszenie dalszych pism, w tym pism procesowych, zarówno przez sąd jak i stronę (jej pełnomocnika) w sposób tradycyjny, a więc za pośrednictwem operatora pocztowego. Jedynym wyjątkiem od zasady możliwości rezygnacji z dokonanego wyboru jest regulacja zawarta w elektronicznym postępowaniu upominawczym, gdzie raz dokonany wybór (przez pozwanego) będzie oznaczał konieczność dalszego wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.
Wymaga podkreślenia, że wybór dokonany przez jedną ze stron postępowania będzie wiążący tylko dla strony, która go dokonała (art. 125 § 24 k.p.c.). Możliwa zatem będzie sytuacja, że w procesie jednej ze stron sąd będzie doręczał pisma za pośrednictwem operatora pocztowego, a drugiej za pomocą systemu teleinformatycznego, przy czym każda ze stron w taki sam sposób będzie je wnosić. W przypadku wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego również załączniki, w tym odpisy dla strony przeciwnej, będą wnoszone za pośrednictwem systemu, a ich poświadczenie będzie dokonywane przez sam fakt wprowadzenia ich do systemu teleinformatycznego.
Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy oraz informacji przekazywanych posłom przez przedstawicieli Ministra Sprawiedliwości, w trakcie prac podkomisji stałej do spraw nowelizacji prawa cywilnego, która szczegółowo rozpatrywała projekt, w praktyce doręczenie będzie dokonywane z momentem zalogowania się użytkownika do systemu (wejścia na konto). Skutek doręczenia, w trybie art. 139 k.p.c., będzie następował również w przypadku nielogowania się przez użytkownika do systemu przez okres 14 dni, licząc od dnia wprowadzenia pisma do systemu. Do doręczeń elektronicznych nie znajdą zastosowania również ograniczenia przewidziane w art. 134 k.p.c., a więc zasadniczy zakaz doręczeń w porze nocnej oraz w dni ustawowo uznane za wolne od pracy. W postępowaniu wszczętym za pośrednictwem systemu teleinformatycznego również wyrok, opatrzony bezpiecznym podpisem elektronicznym, będzie mógł być utrwalony w systemie teleinformatycznym.
Pisma wnoszone za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, pomimo ich elektronicznej formy, nie będą wymagały opatrzenia ich bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu lub podpisem potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP. Szczegółowe wymagania dotyczące trybu zakładania i udostępniania konta w systemie teleinformatycznym zostaną określone w rozporządzeniu wydanym przez Ministra Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw informatyzacji. Konta użytkowników założone już w systemach obsługujących postępowania sądowe (np. w systemie EPU) zachowają ważność. Proponowane przepisy nie znajdą natomiast zastosowania w postępowaniu rejestrowym, w którym obowiązują odrębne regulacje dotyczące wnoszenia i opłacania pism w tym postępowaniu i które nie zostały zmienione przedmiotową nowelizacją.
Budowa i wdrażanie systemu tzw. elektronicznego biura podawczego będzie następowało stopniowo w poszczególnych sądach. Zgodnie z art. 20 ustawy w okresie 3 lat od dnia wejścia w życie ustawy dokonanie wyboru wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego oraz dalsze wnoszenie tych pism będzie możliwe (dopuszczalne), o ile będzie istniała taka techniczna możliwość po stronie sądu, w więc w praktyce – elektroniczne biuro podawcze w danym sądzie dostępne za pomocą strony internetowej. Po upływie tego okresu system powinien działać już we wszystkich sądach.
Przyspieszenie i uproszczenie postępowania cywilnego
Pierwszą z szeregu zmian mających na celu przyspieszenie postępowania jest uchwalona zmiana przepisów k.p.c. dotyczących instytucji wyłączenia sędziego. Po wejściu w życie nowelizacji sędzia, wobec którego złożono wniosek o wyłączenie, będzie mógł dalej prowadzić postępowanie (podejmować czynności), z wyjątkiem wydania orzeczenia albo zarządzenia kończącego postępowanie w sprawie. Złożenie wniosku o wyłączenie sędziego nie będzie zatem, jak dotąd, tamowało postępowania, a jedynie – w przypadku uwzględnienia wniosku – skutkowało zniesieniem postępowania w części obejmującej udział tego sędziego w sprawie po złożeniu wniosku o wyłączenie, z wyjątkiem „czynności niecierpiących zwłoki” (znowelizowany art. 52 § 3 k.p.c.)
Zmiana wprowadzona dodawanym art. 1481 k.p.c. otwiera przed sądami nową możliwość rozpoznawania spraw na posiedzeniu niejawnym. Sąd będzie mógł rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym w przypadku uznania powództwa lub gdy po wniesieniu zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty albo sprzeciwu od wyroku zaocznego, uzna – mając na względzie całokształt przytoczonych twierdzeń i zgłoszonych wniosków dowodowych – że przeprowadzanie rozprawy nie jest konieczne. Rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym będzie niedopuszczalne również wówczas, jeśli strona w pierwszym piśmie procesowym zgłosiła wniosek o rozpoznanie sprawy na rozprawie, chyba że zachodzi przypadek uznania powództwa. Wprowadzona zmiana, wzorowana na uchylonym art. 47917 k.p.c., zdaniem wnioskodawców będzie wprawdzie wyjątkiem od zasady jawności i kontradyktoryjności procesu cywilnego, ale będzie realizowała zasadę szybkości (rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki) w sprawach, w których sąd dojdzie do przekonania, że nie jest potrzebne przeprowadzenie rozprawy.
Kolejną zmianą mającą służyć przyspieszeniu postępowania jest zmiana dotycząca sposobu doręczeń, wprowadzająca do tzw. zwykłego procesu reguły obowiązujące do tej pory w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Polega ona na możliwości wzywania stron, świadków, biegłych lub innych osób, w sposób, który sąd uzna za najbardziej celowy, z pominięciem tradycyjnych sposobów doręczeń, o ile zostanie to w danym przypadku uznane za niezbędne do przyspieszenia rozpoznania sprawy (art. 1491). Warto w tym miejscu nadmienić o innej, istotnej z praktycznego punktu widzenia, zmianie wprowadzonej poprawką poselską i dotyczącej tzw. doręczeń bezpośrednich (art. 132 § 1 k.p.c.). Dotychczasowy obowiązek załączania do pisma wnoszonego do sądu dowodu wysłania odpisu pisma na adres pełnomocnika strony przeciwnej przesyłką poleconą albo dowodu jego bezpośredniego doręczenia został zastąpiony samym oświadczeniem pełnomocnika w tym zakresie. Obowiązek ten będzie wyłączony w przypadku pełnomocników, którzy dokonali wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (art. 132 § 12 k.p.c.).
W trakcie prac przyjęto również, zaproponowaną w przedłożeniu rządowym, regulację dopuszczającą przeprowadzenie posiedzenia jawnego przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie rozprawy na odległość. W przypadku transmisji posiedzenia uczestnicy postępowania będą mogli brać udział w czynnościach sądowych, przebywając w budynku innego sądu, w którym będą mogli również dokonywać czynności procesowych (art. 151 § 2).
Ustawą zmieniono również przepisy dotyczące protokołu pisemnego z posiedzenia. Po wejściu w życie nowelizacji obligatoryjnym, a nie jak dotąd fakultatywnym, elementem protokołu pisemnego, również w przypadku utrwalania przebiegu rozprawy za pomocą urządzenia rejestrującego obraz albo obraz i dźwięk, będzie streszczenie wyników postępowania dowodowego. Rozstrzygnięta została również, przy okazji nowelizacji, niejednolicie traktowana w praktyce kwestia nagrywania przebiegu posiedzenia przez samych uczestników postępowania. Zgodnie z uchwalonym art. 1621 k.p.c. sąd na wniosek strony będzie mógł wyrazić zgodę na nagrywanie posiedzenia za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie wzgląd na prawidłowość postępowania.
Nowością w elektronicznym postępowaniu upominawczym jest możliwość złożenia, wraz z pozwem, wniosku o umorzenie postępowania w przypadku braku podstaw do wydania nakazu zapłaty lub uchylenia nakazu zapłaty. Uzasadnieniem dla wprowadzonej zmiany jest przekonanie wnioskodawców projektu, że w wielu przypadkach elektroniczne postępowanie upominawcze jest dla powoda jedynym interesującym go sposobem dochodzenia roszczeń przed sądem. Procedowanie w ramach tzw. postępowania zwykłego lub innego postępowania odrębnego może być dla powoda ekonomicznie nieefektywne i w takiej sytuacji cofnąłby pozew. Aby uprościć i przyspieszyć ten proces, wprowadzono możliwość złożenia, wraz z pozwem, wniosku o umorzenie postępowania w określonych sytuacjach. W takim przypadku sąd, w razie braku podstaw do wydania nakazu albo skutecznego wniesienia sprzeciwu, będzie umarzał postępowanie i orzekał o kosztach jak przy cofnięciu pozwu ( art. 505 32-34).
Zmiany w postępowaniu egzekucyjnym
Szeregu zmian dokonano również w przepisach k.p.c. regulujących postępowanie egzekucyjne. Wprowadzono, między innymi, regulacje dotyczące zakresu czynności, jakie może wykonywać referendarz sądowy, trybu doręczeń za pośrednictwem systemu teleinformatycznego dokonywanych przez komornika, zmieniono przepisy o skardze na czynności komornika, biorąc pod uwagę nadużywanie instytucji skargi, zmieniono przepisy dotyczące zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej do tej samej rzeczy albo prawa majątkowego. Większość prowadzonych zmian ma jednak na celu przede wszystkim rozszerzenie możliwości korzystania z drogi elektronicznej i doręczeń elektronicznych w postępowaniu egzekucyjnym.
Przepisy k.p.c., dotyczące pośrednictwa systemu teleinformatycznego i doręczeń elektronicznych, po wejściu w życie ustawy mają znaleźć odpowiednie zastosowanie również w postępowaniu egzekucyjnym (art. 13 § 2 k.p.c.). Zgodnie z art. 760 k.p.c., w nowym brzmieniu, przepisy szczególne mogą przewidywać, iż pisma (wnioski i oświadczenia) mogą być składane wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Jak wynika z uzasadnienia projektu, dotyczy to, między innymi, licytacji elektronicznej i zajęcia rachunku bankowego. Przepis ten pozwala również na dokonanie wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, podobnie jak ma to miejsce w postępowaniu rozpoznawczym.
Dodane przepisy art. 8791 i następne k.p.c. wprowadzają nową formę licytacji, tzw. licytację elektroniczną, której celem ma być zwiększenie efektywności sprzedaży zajętych ruchomości, przy jednoczesnym zachowaniu gwarancji procesowych.
Do licytacji elektronicznej znajdą zastosowanie przepisy o zwykłej („tradycyjnej”) licytacji, z zastrzeżeniem wprowadzonych zmian. Licytacja elektroniczna będzie przeprowadzana na wniosek wierzyciela, zgłoszony przed wyznaczeniem terminu licytacji lub wraz z wnioskiem o wyznaczenie terminu drugiej licytacji. Będzie ona dopuszczalna tylko wtedy, gdy zajęte ruchomości zostały oddane pod dozór osobie innej niż dłużnik. Sprzedaż w drodze licytacji elektronicznej będzie dokonywana za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego takie licytacje, dostęp do niego będzie zapewniony w każdym sądzie rejonowym, a obwieszczenia o licytacji komornik będzie zamieszczał również w tym systemie. Przystępujący do przetargu będzie mógł złożyć rękojmię za pośrednictwem systemu albo bezpośrednio komornikowi, przy czym fakt jej uiszczenia komornik potwierdzi w systemie. Komornik udzieli przybicia natychmiast po zakończeniu licytacji tej osobie, która w chwili zakończenia licytacji zaofiarowała najwyższą cenę. Przybicie będzie dokonywane w systemie teleinformatycznym, a zawiadomienie o przybiciu będzie doręczane licytantom elektronicznie. System teleinformatyczny obsługujący licytacje elektroniczne ma być wykorzystywany również do nielicytacyjnych form sprzedaży.
W przepisie art. 827 § 1 k.p.c., w nowym brzmieniu, zrezygnowano z obligatoryjnego wysłuchania stron przed zawieszeniem lub umorzeniem postępowania. Zdaniem wnioskodawców projektu w wielu przypadkach czynność ta jest zbędna i jedynie przedłuża postępowanie. Wysłuchanie będzie miało zatem charakter fakultatywny, a decyzja o jego przeprowadzeniu będzie każdorazowo podejmowana przez organ egzekucyjny.
Kolejna istotna zmiana, obejmująca nowelizację art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., ma na celu wyeliminowanie podstawy pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego obejmującego orzeczenie sądowe w razie zgłoszenia takich okoliczności faktycznych, które zostały pominięte w postępowaniu rozpoznawczym jako spóźnione albo nie zostały w ogóle zgłoszone. Zmiana ta ma na celu wykluczenie możliwości „korygowania” orzeczenia wydanego w procesie, w którym to dłużnik nie przytoczył faktów we właściwym terminie, w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego.
W ustawie rozstrzygnięto także, budzącą wątpliwości w praktyce, kwestię właściwości sądu w sprawach powództw przeciwegzekucyjnych. Sądem właściwym w tym przypadku będzie sąd, w którego okręgu prowadzi się egzekucję. Natomiast miejsce prowadzenia egzekucji będzie określane na podstawie przepisów kodeksu regulujących właściwość ogólną organu egzekucyjnego, także wówczas, gdy do prowadzenia egzekucji został wybrany komornik poza właściwością ogólną.
Poza powyższym ustawodawca zrezygnował w nowelizacji z istniejącego obowiązku składania rękojmi, jeżeli suma oszacowania jest niższa niż pięć tysięcy złotych. Rozszerzono kompetencje komornika w sprawach egzekucji z nieruchomości, uznając, że waga niektórych czynności nie uzasadnia angażowania w nie sądu. W kwestii zbiegu egzekucji uchwalono, że po wejściu w życie ustawy właściwy w przypadku zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej do tej samej rzeczy albo prawa majątkowego będzie ten organ, który jako pierwszy dokonał zajęcia, a w razie niemożności ustalenia tego pierwszeństwa – organ egzekucyjny, który dokonał zajęcia na poczet należności w wyższej kwocie. Wyjątek będzie dotyczył egzekucji prowadzonej na podstawie jednolitego tytułu wykonawczego państwa członkowskiego Unii Europejskiej albo zagranicznego tytułu wykonawczego, określonych w ustawie z dnia 11 października 2013 r. o wzajemnej pomocy przy dochodzeniu podatków, należności celnych i innych należności pieniężnych. Zbieg egzekucji nie będzie wstrzymywał czynności egzekucyjnych, a w razie kolejnego zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej do tej samej rzeczy albo prawa majątkowego łączną egzekucję będzie przejmował sądowy organ egzekucyjny, który łącznie prowadzi egzekucje w wyniku pierwszego zbiegu.
Projektowane zmiany w zakresie wprowadzenia elektronicznego bankowego tytułu egzekucyjnego zostały ostatecznie usunięte z projektu, na etapie procedowania ustawy, z uwagi na publikację wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 kwietnia 2015 r. (sygn. akt P 45/12), w którym Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP i przesądził o utracie ich mocy obowiązującej z dniem 1 sierpnia 2016 r.
Zmiany w kodeksie cywilnym
Zmiany wprowadzone przedmiotową nowelą w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. –Kodeks cywilny obejmują, przede wszystkim, kwestie nowej formy czynności prawnej (formy dokumentowej) oraz definicji dokumentu.
Nowelizacja przepisu art. 73 § 1 i następnych k.c. jest konsekwencją wprowadzenia do kodeksu formy dokumentowej jako nowego typu formy szczególnej. Zgodnie z treścią dodanego art. 772 k.c. do zachowania formy dokumentowej czynności prawnej wystarczać będzie złożenie oświadczenia woli w postaci dokumentu, w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie. Dokumentem natomiast, zgodnie z wprowadzoną definicją, będzie nośnik informacji umożliwiający zapoznanie się z jego treścią (art. 773 k.c.).
Jak wskazano w uzasadnieniu przedłożenia rządowego, termin „dokument” jest używany w przepisach prawa cywilnego do określenia różnorodnych dokumentów zarówno pod względem rodzajowym, jak i pod względem realizowanych funkcji, a ustawodawca na równi z pojęciem dokumentu używa wielokrotnie takich wyrażeń, jak np. „pismo”, „pisemna forma czynności prawnej”, „pokwitowanie” czy „akt notarialny”. Wprowadzenie ustawowej definicji dokumentu, przez ustalenie znaczenia jednego z podstawowych terminów prawa cywilnego, ma realizować cele porządkowe, a przy okazji jednoznacznie zrywać z tradycyjnym rozumieniem tego pojęcia jako informacji utrwalonej wyłącznie w postaci pisma, dając w ten sposób wyraz szerokiemu ujęciu dokumentu.
Konstytutywną cechą dokumentu ma być jego intelektualna zawartość, czyli informacja – treść obejmująca różnego rodzaju oświadczenia, w tym oświadczenia woli. Treść ta musi zostać odpowiednio utrwalona w sposób umożliwiający jej odtworzenie. W takim ujęciu dla bytu dokumentu nie ma znaczenia to, czy jest on podpisany. Podpis nie jest zatem koniecznym elementem dokumentu w rozumieniu art. 77 3 k.c. Treść dokumentu może zostać dowolnie ujawniona (np. przez znaki graficzne, dźwięk, obraz), a także utrwalona na dowolnym nośniku (np. papier lub plik) i za pomocą dowolnych środków (pióro, komputer, telefon komórkowy). Granicę tej neutralności wyznacza jednak realizowana przez dokument funkcja dowodowa, która wymaga, aby sposób utrwalenia informacji umożliwiał jej zachowanie i odtworzenie.
Aby informacja mogła zostać odtworzona, musi zostać odpowiednio zapisana. Oba elementy razem, tj. informacja możliwa do odtworzenia oraz nośnik, stanowią dokument. Informacja bez nośnika nie jest dokumentem. Nie jest nim też niezapisany informacją nośnik. Wprowadzona definicja nie przesądza o rodzaju nośnika, uwzględniając nowoczesne nośniki zapisu. W odniesieniu do dokumentów mających postać elektroniczną należy odróżnić nośnik, w którym jest zapisana informacja, od informatycznego nośnika danych, na którym jest zapisany dokument. W odniesieniu do dokumentu sporządzonego w postaci elektronicznej nośnikiem jest plik, czyli jednostka zapisu i przechowywania informacji. Natomiast informatyczny nośnik danych, na którym utrwalono (zapisano) taki dokument, należy (posługując się terminologią dotyczącą dokumentów tradycyjnych) traktować jako kopertę lub teczkę, w której znajduje się dokument.
Nowy typ formy szczególnej, jaką będzie forma dokumentowa, ma stanowić formę o niższym stopniu sformalizowania niż forma pisemna, co przede wszystkim przejawia się w braku konieczności złożenia własnoręcznego podpisu. Dla zachowania formy dokumentowej wystarczające będzie ustalenie osoby składającej oświadczenie woli, przy czym nie ma znaczenia, czy nastąpi to na podstawie samej treści dokumentu, czy po sprawdzeniu np. informatycznego nośnika danych lub urządzenia, za pomocą którego złożono oświadczenie. Wprowadzenie formy dokumentowej do kodeksu cywilnego będzie prowadzić do stworzenia prawnych ram funkcjonowania formy, która obecnie jest już w obrocie powszechnie stosowana (np. poczta elektroniczna, SMS), a z uwagi na coraz bardziej dynamiczny rozwój nowych technologii stale zyskuje na znaczeniu. Forma dokumentowa, z uwagi na łatwość jej zachowania, ma przyczynić się do usprawnienia dokonywania czynności prawnych, przy jednoczesnym zachowaniu funkcji dowodowej stosownie do przepisów k.p.c. o mocy dowodowej dokumentów.
W ustawie przewidziano, że w przypadku zastrzeżenia formy dokumentowej skutki jej niedochowania będą uregulowane analogicznie do skutków niedochowania formy pisemnej. Forma dokumentowa zastrzeżona w ustawie będzie miała charakter formy ad solemnitatem tylko wówczas, gdy rygor nieważności zostanie wyraźnie określony w ustawie (art. 73 § 1 k.c.). W przeciwnym przypadku będzie miała charakter formy zastrzeżonej ad probationem (art. 74 k.c.). Strony, zastrzegając w umowie formę dokumentową, powinny określić jej skutek; w razie braku takiego postanowienia w umowie forma ta będzie traktowana jako zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych. Jeżeli nie została zachowana forma pisemna lub dokumentowa zastrzeżona dla jednostronnej czynności prawnej, to druga strona nie może ponosić negatywnych konsekwencji niezachowania wymaganej formy, stąd też, na jej żądanie, sąd będzie mógł dopuścić dowód ze świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności.
W dodanym przepisie art. 74 § 4 k.c. określono jednoznacznie, że do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami nie stosuje się przepisów o skutkach niezachowania formy przewidzianej dla celów dowodowych. Intencją projektowanej zmiany jest usunięcie wątpliwości, czy w stosunkach między przedsiębiorcami rygor dowodowy może zostać zastąpiony przez rygor nieważności. Ma być zatem jasne, że w stosunkach między przedsiębiorcami uchybienie wymogowi formy pisemnej lub dokumentowej, w sytuacji gdy nie został on zastrzeżony ad solemnitatem, nie skutkuje szczególnymi sankcjami dowodowymi, a jednocześnie pozostaje bez wpływu na ważność dokonanej czynności prawnej.
W art. 77 § 2 k.c. wprowadzono zmianę regulacji następczej formy czynności prawnych prowadzących do zakończenia umowy zawartej w formie szczególnej. Przewidziano ustawowy wymóg zachowania formy dokumentowej ad probationem zarówno dla umowy rozwiązującej, jak i dla wypowiedzenia lub złożenia oświadczenia o odstąpieniu w każdym przypadku, gdy strony zrealizują określony w ustawie lub w umowie wymóg formy. Jak stwierdzono w uzasadnieniu projektu, nowelizacja art. 77 § 2 k.c. stanowi kontynuację stopniowego liberalizowania przepisów o formie, przy czym obowiązek zachowania formy dokumentowej ad probationem dla rozwiązania umowy albo dla jej wypowiedzenia lub odstąpienia może jednak zostać określony odmiennie w ustawie lub w umowie stron. Dyspozytywny charakter regulacji, polegający na dopuszczeniu jej zmiany także przez same strony jest uzasadniony – zdaniem twórców projektu – tym, że strony powinny mieć możliwość decydowania o poziomie ochrony swoich interesów. Dopuszczalne jest zatem nie tylko zaostrzenie wymogu określonego w art. 77 § 2, ale również jego złagodzenie.
Jednocześnie w kodeksie cywilnym, zgodnie z propozycją zawartą w projekcie, wyodrębniono expressis verbis formę elektroniczną (art. 781 k.c). Umieszczenie definicji formy elektronicznej w odrębnym przepisie ma jednoznacznie przesądzać o tym, że stanowi ona odrębny, choć równoważny w stosunku do formy pisemnej, typ formy szczególnej. Takie rozwiązanie ma rozstrzygnąć od lat prowadzoną dyskusję w zakresie potrzeby wyróżnienia formy elektronicznej jako odrębnej formy czynności prawnej. Uznanie autonomiczności formy elektronicznej rozstrzyga wątpliwości co do możliwości zastrzeżenia formy pisemnej z wyłączeniem dopuszczalności spełnienia tego wymogu przy użyciu formy elektronicznej i na odwrót.
Zmiany w ustawie o radcach prawnych
Na koniec nie sposób pominąć informacji na temat zmian dokonanych ustawą w ustawie z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych. Jak stwierdzono w uzasadnieniu projektu rządowego, aktualnie bazy zawodowych pełnomocników prowadzone przez organy korporacji zawodowych we własnym zakresie, a niektóre z nich udostępniane przez Internet, nie posiadają doniosłości w postępowaniu sądowym z powodu braku regulacji dotyczących wiarygodności tych baz, w tym gwarancji ich stałego aktualizowania. Szczególna rola baz danych ujawni się w postępowaniach sądowych wszczynanych wyłącznie drogą elektroniczną, gdyż umożliwią one automatyczną weryfikację pełnomocników zawodowych. W tradycyjnych postępowaniach bazy te będą mogły również odegrać istotną rolę, gdyż umożliwią szybkie zasięgnięcie potrzebnych informacji za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.
Wprowadzone zmiany przewidują publikację na stronach internetowych każdej z okręgowych izb radców prawnych informacji o osobach wpisanych na listy radców prawnych lub aplikantów radcowskich, obejmujące imię i nazwisko oraz numer wpisu na listę. Dane w szerszym zakresie, bo obejmującym również numer PESEL, datę uchwały o wpisie na listę i datę uchwały o skreśleniu z lisy, a także informacje o zawieszeniu prawa do wykonywania zawodu, formie jego wykonywania i adresie do doręczeń będą udostępniane przez Krajową Radę Radców Prawnych sądom, Ministrowi Sprawiedliwości, Prokuratorowi Generalnemu, prokuratorom powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorom Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.
Ustawa wejdzie w życie po upływie 12 miesięcy od dnia ogłoszenia, z kilkoma wyjątkami określonymi w art. 23 ustawy.
Magdalena Klorek
radca prawny w OIRP w Warszawie