Wprowadzenie
Zasady wykonywania zawodu radcy prawnego określa ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (dalej: „ustawa o r.pr.”)[1]. Zasady te, jak również zasady określone w Kodeksie Etyki Radcy Prawnego (dalej: „KERP”)[2], Regulaminie wykonywania zawodu radcy prawnego[3] oraz innych aktach prawnych wydawanych przez organy samorządu zawodowego, obowiązują radców prawnych bez względu na formę i miejsce wykonywania zwodu, w tym radców prawnych, których łączy stosunek pracy z urzędem publicznym. Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o r.pr. radca prawny wykonuje zawód w ramach stosunku pracy, na podstawie umowy cywilnoprawnej, w kancelarii radcy prawnego oraz w określonych rodzajach spółek. Wykonywanie zawodu radcy prawnego w ramach stosunku pracy oznacza, że radca podlega podwójnej regulacji prawnej, a mianowicie wyżej wskazanym aktom prawnym oraz przepisom ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy[4] (dalej: „k.p.”)[5].
Zakres podporządkowania radcy prawnego przepisom k.p. ograniczony jest przez art. 5 k.p., który stanowi, że jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, przepisy kodeksu pracy stosuje się w zakresie nieuregulowanym tymi przepisami. Jasne jest zatem, że w przypadku wykonywania zawodu przez radcę prawnego w ramach stosunku pracy przepisy ustawy o r.pr. mają charakter szczególny w stosunku do k.p. Nieco bardziej skomplikowany wydaje się problem wzajemnych relacji z ustawami, które regulują status innej kategorii pracowników, takimi jak ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej[6] (dalej: „ustawa o s.c.”). Wzajemne relacje między wskazanymi ustawami są przedmiotem niniejszego artykułu.
Należy podkreślić, że punktem wyjścia dla rozważań jest art. 17 ust. 1 Konstytucji RP, w myśl którego w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. . Przywołany przepis określa istotę zawodu radcy prawnego jako zawodu zaufania publicznego. W przypadku wykonywania zawodu radcy prawnego w formie stosunku pracy przenikają się dwie sfery będące przedmiotem regulacji w przepisach dotyczących wykonywana zawodu radcy prawnego w stosunku pracy (stosunku służbowym). Pierwsza sfera to uprawnienia i obowiązki definiujące zawód radcy prawnego i sposób jego wykonywania, a zatem wszystko to, co związane jest z gwarancjami wykonywania zawodu radcy prawnego, polegającego na świadczeniu pomocy prawnej, jako zawodu zaufania publicznego. Druga sfera to regulacje nierzutujące na status radcy prawnego jako zawodu zaufania publicznego, a więc przepisy o charakterze organizacyjnym, technicznym. Gdy mamy do czynienia ze sprzecznymi normami ze sfery pierwszej, tj. normami rzutującymi na status radcy prawnego, należałoby uznawać pierwszeństwo ustawy o r.pr, natomiast w sytuacji kolizji norm wspomnianej sfery drugiej, kluczowe znaczenie będzie miał Kodeks pracy i ustawa o s.c.[7]
 
1. Stosunek pracy radcy prawnego w służbie cywilnej
Radca prawny może zostać zatrudniony w urzędach administracji rządowej, o których mowa w art. 2 ust. 1 ustawy o s.c.[8] Staje się wówczas członkiem korpusu służby cywilnej (podobnie jak część innych pracowników niebędących radcami prawnymi, co potęguje problem kryteriów stosowania poszczególnych ustaw), w zależności od podstawy zatrudnienia: pracownikiem służby cywilnej (zatrudnienie na podstawie umowy
o pracę) albo urzędnikiem służby cywilnej (zatrudnienie na podstawie mianowania) – art. 3 ustawy o s.c.[9] W związku z powyższym należy stwierdzić, że wykonywanie zawodu radcy prawnego w służbie cywilnej oznacza podleganie oprócz ustawy o r.pr. i k.p. także ustawie o s.c.. W tym zakresie kluczowe wydają się relacje tych ustaw względem siebie. Należy zauważyć, że podobnie jak w art. 5 k.p., również w ustawie o s.c. w art. 9 ust. 1 wyrażona została zasada lex specialis derogat generali, mianowicie: „W sprawach dotyczących stosunku pracy w służbie cywilnej, nieuregulowanych w ustawie, stosuje się przepisy Kodeksu pracy i inne przepisy prawa pracy”. W sytuacji zatrudnienia radcy prawnego w służbie cywilnej na podstawie umowy o pracę w kwestiach nieuregulowanych zarówno w ustawie o r.pr., jak i ustawie o s.c. zastosowanie będą miały przepisy prawa pracy. Co natomiast w sytuacji, gdy pewne aspekty stosunku pracy są regulowane przez obie ustawy? W mojej ocenie, jeśli będą to aspekty stosunku pracy radcy prawnego ściśle związane z wykonywaniem przez niego zawodu, wówczas nie można pominąć regulacji zawartej w ustawie o r.pr. Nie budzi wątpliwości, że przepisy ustawy o r.pr. regulujące pewne aspekty stosunku pracy radcy prawnego są przepisami szczególnymi w relacji do ustawy o s.c. i k.p., a w konsekwencji wyłączają lub ograniczają (w zależności od stopnia uregulowania przez nie danego zagadnienia) w tym zakresie zastosowanie przepisów tych dwóch ustaw[10].
Na potwierdzenie powyższego trzeba wskazać na stanowisko Sądu Najwyższego (dalej: „SN”) wyrażone w wyroku z 13 marca 2014 r., I PK 181/13, dotyczącym przeniesienia radcy prawnego na inne urzędnicze stanowisko pracy. Wyrok ten wprawdzie dotyczy zatrudnienia radcy prawnego w jednostce samorządowej, niemniej jednak w jego uzasadnieniu zawarto rozważania na temat ustawy o r.pr., jej znaczenia w stosunku do ustawy o pracownikach samorządowych, a zatem ustawy regulującej status innej kategorii pracowników (a taką jest też ustawa o s.c.). Z uwagi na te rozważania wyrok SN bez wątpienia znajduje odniesienie do radców prawnych wykonujących zawód w ramach stosunku pracy w służbie cywilnej. SN wskazał, że radca prawny wykonuje zawód w ramach zawodu szczególnego zaufania publicznego. Przy wykonywaniu czynności zawodowych korzysta ze szczególnych lub autonomicznych uprawnień ustrojowo i ustawowo przypisanych do istoty wykonywania tego zawodu. Ustawa o r.pr. zawiera pełne ustrojowe unormowanie zasad wykonywania tego zawodu w ramach samorządowej korporacji radców prawnych, precyzyjnie określa możliwości dostępu, ustawowe wymagania konieczne do uzyskania uprawnień, a także prawa, obowiązki oraz ustawową ochronę radców prawnych. W związku z powyższym „ (…) nie ma potrzeby „uzupełniania” sytuacji prawnej radców prawnych przez inne regulacje normatywne, które w szczególności nie mogą być interpretowane w sposób niezgodny lub kolidujący z przepisami ustawy o radcach prawnych”[11].
Za przyznaniem pierwszeństwa stosowalności ustawy o r.pr. przed ustawą o s.c., jeśli chodzi o stosunek pracy radcy prawnego, przemawia również pogląd SN wyrażony w uchwale z 17 września 1992 r., I PZP 47/92. SN wskazał bowiem, że zawód radcy prawnego jest zawodem wyodrębnionym, mającym własną regulację ustawową, w związku z czym nie jest możliwe jego wykonywanie z pominięciem przepisów ustawy o r.pr. Uchwała dotyczyła wprawdzie zatrudnienia radcy prawnego przez urząd gminy, niemniej wskazania w niej zawarte aktualne są również w kontekście zatrudnienia radcy prawnego w służbie cywilnej. SN zaznaczył, że „gmina decydując się na zatrudnienie radcy prawnego, nie może pominąć ustawowej regulacji odnoszącej się do statutu radcy prawnego”. Podkreślenie przez SN wyodrębnienia zawodu radcy prawnego i scharakteryzowanie go przez pryzmat autonomiczności podmiotu posiadającego swoiste cechy jest kolejnym argumentem za uznaniem ustawy o r.pr. jako wiodącej także w przypadku radcy prawnego działającego w ramach służby cywilnej[12].
 
2. Podległość służbowa i obowiązki radcy prawnego jako członka korpusu służby cywilnej
W świetle powyższego nie stanowi kwestii dyskusyjnej podległość służbowa radcy prawnego zatrudnionego w służbie cywilnej. Radca prawny wykonujący zawód w ramach stosunku pracy zajmuje samodzielne stanowisko podległe bezpośrednio kierownikowi jednostki organizacyjnej[13]. W przypadku gdy radca prawny wykonuje swój zawód w organie państwowym, w wyodrębnionej komórce lub jednostce organizacyjnej, może podlegać jej kierownikowi[14]. Podległość ta jest jednak ograniczona z racji specyfiki zawodu radcy prawnego, jego autonomiczności i niezależności. Ograniczenie to dotyczy przede wszystkim wypełniania poleceń służbowych, o czym więcej poniżej.
W sytuacji gdy w urzędzie zatrudnionych jest dwóch lub więcej radców prawnych, jednemu z nich powierza się koordynację pomocy prawnej w tym urzędzie[15]. Radca prawny pełniący funkcję koordynatora radców prawnych organizuje pracę zespołu w sposób nienaruszający samodzielności radców w wykonywaniu powierzonych zadań. Koordynator radców prawnych w szczególności uzgadnia z nimi system rozdziału prac i dba o: 1) zgodny z ustaleniami rozdział zadań, 2) prawidłowy rozkład czasu pracy radców prawnych z uwzględnieniem potrzeb urzędu oraz postanowień ustawy o r.pr., 3) ustalenia planu urlopów uwzględniającego potrzeby radców i urzędu[16].
Radca prawny będący członkiem korpusu służby cywilnej podlega obowiązkom określonym w art. 76 ust. 1 i art. 77 ust. 1 ustawy o s.c. Obowiązki te nie stoją w sprzeczności z zasadami wykonywania zawodu radcy prawnego wynikającymi z ustawy o r.pr. Problematyczne staje się wszakże wykonywanie obowiązku, o którym mowa w art. 77 ust. 1 ustawy o s.c., w sytuacji gdy radca prawny zostaje zobowiązany do wykonania polecenia przełożonego, polegającego np. na działaniu w określony sposób czy też sporządzeniu opinii prawnej o określonej przez przełożonego treści[17]. O ile samo wykonywanie polecenia przełożonego dotyczącego sporządzenia opinii prawnej czy podjęcia działania w danej sprawie nie budzi wątpliwości, o tyle już określenie sposobu prowadzenia danej sprawy czy sporządzenia opinii prawnej o określonej treści nie wiąże radcy prawnego. Należy w takiej sytuacji pamiętać, że radca prawny wykonując swój zawód jest niezależny, nie jest związany poleceniem co do treści opinii prawnej, jak też prowadzi samodzielnie sprawy przed organami orzekającymi, dbając o należyte wykorzystanie przewidzianych przez prawo środków dla ochrony uzasadnionych interesów jednostki organizacyjnej[18].
Wskazując na niezależność radcy prawnego nie można pominąć art. 7 KERP, który szeroko normuje to zagadnienie, stanowiąc że: „1. Niezależność w wykonywaniu zawodu radcy prawnego jest gwarancją ochrony praw i wolności obywatelskich, demokratycznego państwa prawnego oraz prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. 2. Radca prawny, przy wykonywaniu czynności zawodowych, powinien być wolny od wszelkich wpływów wynikających z jego osobistych interesów, nacisków z zewnątrz oraz ingerencji z jakiejkolwiek strony lub z jakiegokolwiek powodu. Wyrażone przez kogokolwiek polecenia, ograniczające niezależność sugestie czy wskazówki, nie mogą wpływać na prezentowane przez niego stanowisko w sprawie. 3. Radca prawny nie może naruszać zasad etyki zawodowej i niewłaściwie wywiązywać się z obowiązków zawodowych w celu spełnienia oczekiwań klienta lub osób trzecich”.
Bezsprzeczne jest również, że radca prawny świadczący pracę w ramach stosunku pracy w służbie cywilnej nie ma obowiązku wykonywania poleceń przełożonego, polegających na wykonaniu czynności wykraczających poza zakres czynności pomocy prawnej[19]. Powyższe świadczy o tym, że podlegający służbowo kierownikowi jednostki albo kierownikowi komórki w danej jednostce radca prawny nie jest związany wiążącymi wytycznymi co do jego merytorycznych i zawodowych rozstrzygnięć, z uwagi na gwarantowaną mu niezależność. Podnoszony jest także pogląd o wzorowanym na stanowisku audytora wewnętrznego, samodzielnym charakterze stanowiska radcy prawnego w służbie cywilnej[20].
Określając obowiązki radcy prawnego wykonującego zawód w służbie cywilnej, należy podkreślić, że obowiązkiem każdego radcy prawnego, bez względu na formę wykonywania zawodu, jest świadczenie pomocy prawnej z dochowaniem odpowiedniej staranności, wynikającej z wiedzy prawniczej oraz zasad etyki radcy prawnego[21]. Przede wszystkim radca prawny jest obowiązany wykonywać swoje czynności zawodowe rzetelnie i uczciwie, zgodnie z prawem, zasadami etyki zawodowej oraz dobrymi obyczajami[22]. Jednocześnie radca prawny wykonując zawód w ramach stosunku pracy w służbie cywilnej, zobowiązany jest do postępowania lojalnego względem swojego pracodawcy i kierowania się dobrem urzędu (w którym wykonuje zawód w formie stosunku pracy), w celu ochrony jego praw[23]. Dochowanie tajemnicy zawodowej jest zarówno prawem, jak i jednym z podstawowych obowiązków radcy prawnego. Stanowi podstawę zaufania klienta i jest gwarancją praw i wolności[24]. Fundamentalnym obowiązkiem radcy prawnego jest również unikanie konfliktu interesów, co służy zapewnieniu niezależności, a także dochowaniu tajemnicy zawodowej oraz lojalności wobec klienta[25].
 
3. Odpowiedzialność dyscyplinarna radców prawnych w służbie cywilnej
 Radcowie prawni bez względu na formę zatrudnienia podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za postępowanie sprzeczne z prawem, zasadami etyki lub godnością zawodu bądź za naruszenie swych obowiązków zawodowych, jak również za niespełnienie obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia[26]. Od odpowiedzialności dyscyplinarnej wyłączone są czyny naruszające przepisy dotyczące porządku i dyscypliny pracy, określone w k.p.[27]. Zatem za nieprzestrzeganie przez radcę prawnego ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych, a także przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy, pracodawca może stosować karę upomnienia lub karę nagany. Natomiast za nieprzestrzeganie przez radcę prawnego przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy – pracodawca może również stosować karę pieniężną[28].
Odpowiedzialność dyscyplinarna (za zawinione, nienależyte wykonywanie zawodu radcy prawnego, za czyny sprzeczne ze ślubowaniem radcowskim, z zasadami etyki radcy prawnego czy za niespełnienie obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia) ponoszona jest przez radcę prawnego niezależnie od innego rodzaju odpowiedzialności ponoszonej za dany czyn, np. odpowiedzialności karnej lub służbowej[29]. W związku z powyższym radca prawny będący członkiem korpusu służby cywilnej może odpowiadać również dyscyplinarnie za naruszenie obowiązków członka korpusu służby cywilnej[30]. Ustawa o s.c. nie określa wprost czynów podlegających odpowiedzialności dyscyplinarnej. Należy zatem przyjąć, że chodzi o ogólnie wskazane w rozdziale 6 ustawy o s.c. obowiązki członków korpusu służby cywilnej. Część z tych obowiązków jest tożsamych z obowiązkami radcy prawnego wynikającymi z ustawy o r.pr czy KERP, jak np. obowiązek przestrzegania prawa, dochowania tajemnicy (w przypadku ustawy o sc. – ustawowo chronionej, w przypadku ustawy o r.pr. – zawodowej), rozwijania wiedzy zawodowej. Nie oznacza to jednak, że w sytuacji naruszenia tych obowiązków radca prawny nie podlega podwójnej odpowiedzialności dyscyplinarnej. Wręcz przeciwnie – z racji przynależności radcy prawnego do korpusu służby cywilnej dyrektor generalny jest uprawniony do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego odrębnie od postępowania w ramach samorządu radców prawnych. Ponadto warto odnotować, że jak wynika z orzecznictwa SN, postępowanie dyscyplinarne i wypowiedzenie umowy o pracę to dwie odrębne instytucje. W związku z tym do pracowników służby cywilnej stosuje się przepisy k.p. dotyczące rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem, nawet wtedy, gdy przyczynę wypowiedzenia stanowi naruszenie obowiązków członka korpusu służby cywilnej[31].
 
4. Okresowa ocena radcy prawnego zatrudnionego w służbie cywilnej
Radca prawny będący członkiem korpusu służby cywilnej, który jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony, podlega okresowej ocenie dokonywanej przez bezpośrednio przełożonego[32]. Moim zdaniem ocena ta wiąże się z oceną wykonywania zawodu radcy prawnego, a zatem powinna zostać dokonana po zasięgnięciu opinii radcy prawnego wskazanego przez radę okręgowej izby radców prawnych[33]. Uznanie, że ocena okresowa stoi w sprzeczności z wyrażonym wyżej poglądem o niezależności, nie jest zasadne, ponieważ chodzi o ocenę sposobu wykonywania zakresu czynności przypisanego radcy prawnemu jako pracownikowi urzędu. Co więcej, ocena ta jest sporządzana w celu podwyższenia poziomu merytorycznego i etycznego pracowników[34].
Stanowisko SN w kwestii oceny pracy radcy prawnego wykonującego zawód w służbie cywilnej jest jednoznaczne. W sprawie dotyczącej radcy prawnego zatrudnionego w Ministerstwie Finansów[35] SN wskazał, że prawnicy zatrudnieni w korpusie służby cywilnej nie tylko podlegają ocenie okresowej, ale o ich pracy powinien się też wypowiedzieć samorząd radcowski. SN na zadane w skardze kasacyjnej pytanie: „czy przy dokonywaniu przez bezpośredniego przełożonego, na podstawie art. 81 ust. 1 ustawy o s.c., oceny okresowej członka korpusu służby cywilnej zatrudnionego na stanowisku radcy prawnego, konieczne jest uprzednie zasięgnięcie przez kierownika jednostki, w trybie art. 16 ustawy o r.pr., opinii radcy prawnego wskazanego przez radę okręgową izby radców prawnych?” stwierdził, że „poszukiwana odpowiedź wyraźnie i jednoznacznie wynika z samego brzmienia przytaczanego przepisu art. 16 ust. 1 ustawy o r. pr., który ma charakter normy szczególnej wobec przepisu regulującego dokonywanie oceny okresowej pracowników służby cywilnej, tj. art. 81 ust. 1 ustawy o s.c. […] w sprawie bezsporne było, że ocena okresowa powoda, dokonywana na podstawie art. 81 ust. 1 ustawy o s.c., dotyczyła oceny jego pracy, jako radcy prawnego. […] Obowiązek zasięgania opinii radcy prawnego wskazanego przez radę okręgowej izby radców prawnych przy dokonywaniu oceny pracy zawodowej radcy prawnego w świetle jednoznacznego brzmienia art. 16 ust. 1 ustawy o r.pr. nie budzi zatem wątpliwości. Próba odmiennej argumentacji prowadziłaby do wykładni contra legem. Zatem w chwili obecnej brak jest przepisu pozwalającego na odstąpienie od wskazanego w art. 16 ust. 1 ustawy o r.pr. obowiązku. Wyłączenia takiego nie zawiera także ustawa o s.c.”.
Obowiązek uprzedniego zasięgnięcia przez pracodawcę opinii organu samorządu radcowskiego istnieje również w sytuacji rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem z radcą prawnym z powodu nienależytego wykonywania jego obowiązków wynikających z przepisów ustawy o r.pr.[36] Obowiązek taki nie dotyczy jednak sytuacji, w której przyczyną rozwiązania stosunku pracy przez pracodawcę z radcą prawnym jest reorganizacja (likwidacja) stanowiska pracy radcy prawnego, niełącząca się z negatywną oceną jego pracy[37].
 
5. Zgoda na dodatkowe zatrudnienie
W kontekście regulującego tę materię art. 17 ustawy o r.pr. problem stanowi nierzadka praktyka obowiązku ubiegania się przez radcę prawnego o zgodę na podjęcie dodatkowego zatrudnienia. Zgody, co do zasady, udziela kierownik jednostki organizacyjnej. Czy rzeczywiście zamiar podjęcia dodatkowego zatrudnienia rodzi po stronie radcy prawnego pozostającego w służbie cywilnej taki obowiązek? W pierwotnym kształcie ustawy o r.pr. obowiązek taki wyrażony był ipso iure[38]. Jednakże na mocy ustawy z dnia 22 maja 1997 r. o zmianie ustawy – Prawo o adwokaturze, ustawy o radcach prawnych oraz niektórych innych ustaw, obowiązek ten został zniesiony[39]. Mogłoby to oznaczać, że aktualnie brak jest przesłanek do obowiązkowego występowania przez radcę prawnego o dodatkową zgodę. Zgodnie z art. 17 ustawy o r.pr. radca prawny może podejmować inne zatrudnienie w przypadku, gdy nie koliduje to z wypełnianiem obowiązków służbowych w pierwotnym miejscu pracy. Wydaje się, że taki stan gwarantuje niezależność będąca fundamentalną cechą zawodu radcy prawnego. Przymuszanie radcy prawnego, aby formalnie wystąpił o zgodę, może być kwalifikowane jako naruszenie jego niezależności.
W tej dyskusyjnej kwestii wypowiedział się OBSiL w opinii dotyczącej radców prawnych zatrudnionych w Narodowym Funduszu Zdrowia (NFZ). Z uwagi na tożsamość poruszonego zagadnienia i charakter przepisów ustawy dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych[40] rozważania zawarte w tej opinii znajdują odniesienie do radców prawnych zatrudnionych w służbie cywilnej. Zdaniem OBSiL „(…) ustawa o r.pr nie wyłącza stosowania wobec radców prawnych zatrudnianych w NFZ, przepisów ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, nakładających na pracowników wymóg uzyskania zgody Prezesa Funduszu na podejmowanie zatrudnienia u innego pracodawcy i wykonywania działalności gospodarczej. (…) przepisy ustawy o r.pr. nie wyłączają stosowania 2 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Uwypuklenia wymaga kwestia, że art. 112 ust. 2 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych nie zakazuje dodatkowego zatrudnienia czy też podjęcia działalności gospodarczej, ale warunkuje je uprzednią zgodą Prezesa Funduszu. W przypadkach tego rodzaju przepisów sugeruje się czynienie stosownych, najlepiej pisemnych ustaleń przy nawiązywaniu stosunku pracy (stosunku służbowego) przez radców prawnych. Przepis taki, należy bowiem traktować jako sygnalizację ustawodawcy, że specyfika funkcjonowania w określonym stosunku zawodowym wymaga indywidualnego podejścia do kwestii dodatkowych zajęć zarobkowych. Nie sposób z przepisów ustawy o r.pr. jednoznacznie wywodzić wyłączenia stosowania art. 112 ust. 2 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych wobec zatrudnionych w Funduszu radców prawnych i stworzenia niczym nieograniczonej możliwości podejmowania przez nich zatrudnienia u innego pracodawcy oraz wykonywania działalności gospodarczej bez konieczności uzyskania zgody Prezesa NFZ. W tym zakresie zasadnym jest poszukiwanie konsensusu z pracodawcą opartego na argumentacji wywodzących się w ustawie o r.pr. regulacji o charakterze gwarancyjnym, wzmacniającym status radców prawnych, jednak nie prowadzących do odmowy zastosowania powszechnie obowiązujących na poziomie ustawowym pragmatyk zawodowych”[41].
 
6. Czas pracy radcy prawnego pozostającego w służbie cywilnej
Radca prawny wykonujący zawód w ramach stosunku pracy w jednostce organizacyjnej powinien dążyć do ustalenia z pracodawcą rozkładu czasu pracy w lokalu jednostki zgodnie z art. 18 ustawy o r.pr. W razie niemożności przebywania w wyznaczonym czasie w lokalu jednostki organizacyjnej radca prawny powinien poinformować o tym zgodnie z zasadami obowiązującymi u pracodawcy[42]. Analizując zagadnienie czasu pracy radcy prawnego w służbie cywilnej warto wskazać na kolejną opinię OBSiL[43]. Pomimo, iż dotyczyła ona normatywnych podstaw regulacji czasu pracy radców prawnych pełniących służbę na podstawie administracyjnoprawnego stosunku służbowego, to kwestie w niej poruszone z uwagi na tożsamość zagadnienia w pełni odnoszą się do omawianej problematyki. Kluczowe znaczenie w kwestii czasu pracy radcy prawnego wykonującego zawód w ramach stosunku pracy, poza k.p. ma przede wszystkim ustawa o r.pr. Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy o r.pr. do czasu pracy radcy prawnego zalicza się także czas niezbędny do załatwiania spraw poza lokalem jednostki organizacyjnej, w szczególności w sądach i w innych organach, oraz czas przygotowania się do tych czynności. W ustępie 2 wskazanego artykułu ustawodawca uwzględnił specyfikę świadczeń pomocy prawnej, co przejawia się w indywidualnym podejściu do kwestii organizacji czasu pracy. Otóż, w przepisie tym określono, że czas pracy radcy prawnego w lokalu jednostki organizacyjnej nie może być krótszy niż dwie piąte czasu pracy ustalonego w zawartej z radcą prawnym umowie. Przepis ten pełni funkcje gwarancyjną nie tylko w stosunku do pracodawcy, ale również dla zatrudnionego radcy prawnego. Interpretując powyższe należy wnioskować, że ustawodawca założył, że czas pracy radcy prawnego w jednostce organizacyjnej będzie regulowany w sposób szczególny, zatem w wymiarze krótszym niż standardowe 40 godzin tygodniowo[44]. Ustawa o s.c. w art. 97 reguluje kwestie związane z czasem pracy członków korpusu służy cywilnej. Przepis ten nie zawiera jednak wyłączenia stosowania art. 18 ustawy o r.pr., zatem brak jest podstaw do jego niestosowania w odniesieniu do radców prawych będących członkami korpusu służby cywilnej.
Radca prawny, który wykonuje zawód w ramach stosunku pracy, może być zatrudniony jednocześnie w więcej niż jednej jednostce organizacyjnej i w wymiarze przekraczającym jeden etat (art. 17 ustawy o r.pr.), z czym może kolidować obowiązek pozostawania w siedzibie jednego pracodawcy w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego na innych stanowiskach pracy. Wobec powyższego – w mojej ocenie – kierownik jednostki nie może zobowiązać radcy prawnego (bez porozumienia z nim, wbrew jego woli) do pozostawania w urzędzie w wymiarze 40 godzin tygodniowo.
W wyroku wydanym w sprawie radcy prawnego przeniesionego na inne stanowisko pracy SN wypowiedział się jednoznacznie w kwestii związanej z czasem pracy radcy prawnego. SN stanął na stanowisku, że przeniesienie radcy prawnego na stanowisko starszego specjalisty do spraw windykacji zdyskwalifikowane jest nie tylko dlatego, że prowadziłoby do dyskryminacji, naruszenia ustrojowego statusu zawodowego i uprawnień oraz godności, autonomii, niezależności, wolności wykonywania tego zawodu oraz szczególnej ochrony zawodu radcy prawnego, ale także ze względu na ewidentnie niekorzystne warunki dłuższego czasu pracy radcy zobowiązanego do świadczenia pracy w siedzibie pozwanego w wymiarze 16 godzin tygodniowo, na stanowisku radcy prawnego, w porównaniu do 40-godzinnego tygodniowo czasu pracy na stanowisku starszego specjalisty do spraw windykacji, które oczywiście nie było stanowiskiem odpowiednim dla radcy prawnego[45].
Reasumując, radca prawny będący członkiem korpusu służby cywilnej nie może zostać zobowiązany do wykonywania zawodu w urzędzie w wymiarze większym niż wynikający z art. 18 ust. 2 ustawy o r.pr. Takie zobowiązanie wbrew woli radcy prawnego skutkowałoby rażącym naruszeniem wskazanego przepisu[46]. Należy pamiętać, że kwestie związane z wymiarem czasu pracy, w szczególności określenie dni i godzin, w jakich radca prawny będzie wykonywał zawód w urzędzie oraz dni wykonywania pracy poza urzędem, powinny zostać określone w umowie o pracę.
Należy podkreślić, że obowiązek wykonywania pracy spoczywa na radcy prawnym zarówno w dniach, w których jest obecny w lokalu pracodawcy, jak i w pozostałych dniach, gdy wykonuje pracę poza lokalem pracodawcy. Dni, w które radca prawny nie musi być w siedzibie urzędu, są dniami, kiedy radca jest nadal w dyspozycji pracodawcy i czas taki jest czasem pracy poza urzędem, który jest uwzględniany przez pracodawcę przy udzielaniu urlopu wypoczynkowego.
 
Podsumowanie
Radca prawny wykonujący zawód w ramach stosunku pracy w służbie cywilnej pozostaje nadal zawodem wolnym, niezależnym, o szczególnym charakterze zawodu zaufania publicznego. Bez względu na formę zatrudnienia radcę prawnego obowiązują  zasady etyki oraz zasady wykonywania zawodu, określone ustawą o r.pr., KERP i innymi wewnętrznymi aktami samorządu radcowskiego. Radca prawny świadczący pomoc prawną w urzędzie jako członek korpusu służby cywilnej podporządkowany jest nie tylko ustawie o r.pr. i kodeksowi pracy, ale również ustawie o s.c. Podleganie jednak tym dwóm ostatnim aktom normatywnym jest nieco ograniczone, a granice te wyznacza ustawa o r.pr. i status zawodu zaufania publicznego zagwarantowany w art. 17 ust. 1 Konstytucji RP.
 
Justyna Dębowska-Mierzwa
radca prawny w Głównym Inspektoracie Sanitarnym

---