Łukasz Węgrzynowski

1. Wstęp

Zgodnie z art. 45 ust. 1 u.k.k.^[1] w razie naruszenia niektórych przepisów tej ustawy konsument, po złożeniu kredytodawcy pisemnego oświadczenia, zwraca kredyt bez odsetek i innych kosztów kredytu należnych kredytodawcy w terminie i w sposób ustalony w umowie. Przepis ten wprowadza do polskiego porządku prawnego tzw. sankcję kredytu darmowego, a więc szczególną sankcje prawa konsumenckiego, mającą chronić konsumenta przed naruszeniami prawa ze strony kredytodawców, a jednocześnie zapewniać konsumentowi realizację celów związanych z zawarciem danej umowy.

---

Stąd też sankcja pozbawia kredytodawcę korzyści ekonomicznych wynikających z zawarcia umowy, przy jednoczesnym przyjęciu ważności i skuteczności umowy w pozostałym zakresie.

Sankcja kredytu darmowego stanowi transpozycję do polskiego porządku prawnego art. 23 dyrektywy 2008/48^[2], zgodnie z którym „Państwa członkowskie ustanawiają przepisy dotyczące sankcji mających zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych zgodnie z niniejszą dyrektywą i podejmują wszelkie niezbędne działania w celu zapewnienia stosowania tych sankcji. Przewidziane sankcje muszą być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające”. W motywie 47 tej dyrektywy wskazano, że „Państwa członkowskie powinny ustanowić przepisy dotyczące sankcji stosowanych w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych zgodnie z niniejszą dyrektywą i zapewnić ich wdrożenie. Wybór sankcji pozostaje w gestii państw członkowskich, lecz przewidziane sankcje powinny być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające”. W odróżnieniu od dyrektywy 93/13^[3] z przepisu nie wynika jednolity model sankcji z tytułu naruszenia obowiązków wynikających z dyrektywy, wskazano jedynie właściwości, jakie sankcja ma spełniać. Przepis ten rodzi mieszane oceny. Na płaszczyźnie teoretycznej wydaje się elastycznie realizować cel harmonizacyjny, stwarzając po stronie państwa członkowskiego przestrzeń dla regulacji, które są najlepiej dopasowane do uwarunkowań krajowych. W praktyce jednak to uregulowanie nasuwa poważne trudności interpretacyjne. Warto zatem bliżej przyjrzeć się tej problematyce, zarówno z perspektywy prawa polskiego, jak i unijnego.
 
2. Proporcjonalność SKD w polskiej doktrynie i orzecznictwie sądowym

Już we wcześniejszej literaturze kwestia proporcjonalności sankcji kredytu darmowego została podniesiona przez M. Bednarek. Autorka zakwestionowała proporcjonalność sankcji, gdyż nadmiernie uprzywilejowuje konsumenta kosztem kredytodawcy. Negatywnie ocenia dążenie do zapewnienia konsumentowi „pełnej” ochrony w każdym przypadku naruszenia przepisów u.k.k. bez względu na rodzaj i wagę tego naruszenia oraz jego znaczenie dla możności podjęcia przez konsumenta racjonalnej i świadomej decyzji w sprawie zaciągnięcia kredytu. Zaznacza, że tego rodzaju „totalna” ochrona jest nazbyt jednostronnie korzystna dla „słabszego” uczestnika obrotu, a w dodatku zachęca go do postaw nieuczciwych wobec przedsiębiorcy^[4]. W nowszej literaturze trzeba zwłaszcza wskazać na wypowiedź T. Czecha, który podkreśla „całkowity” brak proporcjonalności między stopniem naruszenia obowiązku przez kredytodawcę a zakresem sankcji kredytu darmowego, co prowadzi do wniosku, że sankcja na charakter bardzo surowy. Jako przykłady „nieproporcjonalnego” zastosowania sankcji wskazuje on brak zamieszczenia w umowie o kredyt konsumencki adresu pośrednika kredytowego, brak zamieszczenia w umowie adresu kredytodawcy do doręczeń elektronicznych. Wskazuje, że sankcja nie powinna obejmować dowolnych obowiązków informacyjnych, a musi zostać ograniczona do informacji, które mają wpływ na decyzję finansową konsumenta odnośnie do zaciągnięcia określonego kredytu. Punktem wyjścia dla oceny powinna być percepcja konkretnego konsumenta, który zawiera daną umowę o kredyt konsumencki. Kryteria, które pozwalają na ustalenie tej okoliczności, powinny być zatem formułowane w sposób zindywidualizowany. Wzgląd na proporcjonalność sankcji może również uzasadnić uwzględnienie intensywności naruszenia obowiązków przez kredytodawcę. Rozważyć trzeba nie tylko to, jaki obowiązek naruszono, lecz także to, w jakim stopniu został naruszony. T. Czech zauważa, że w obecnych regulacjach prawnych nie ma podstaw do miarkowania sankcji kredytu darmowego, jednak nie można wykluczyć zastosowania innych rozwiązań, jak chociażby art. 5 k.c.^[5].

Zbliżone stanowisko zajmuje B. Wyżykowski, który również wskazuje na nieproporcjonalność sankcji kredytu darmowego. Wymienia w tym kontekście brak możliwości jej miarkowania czy też zastosowanie sankcji z powodu wskazania w umowie błędnego adresu konsumenta albo wskazania całkowitej kwoty kredytu zawyżonej czy zaniżonej o 1 zł. Zdaniem autora uzasadnione, z perspektywy zarówno art. 23 dyrektywy 2008/48, jak i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, byłoby uzależnienie zastosowania sankcji od rzeczywistego negatywnego wpływu danego uchybienia na prawa lub interesy konsumenta. Dodatkowo wskazał on na możliwość zastosowania art. 5 k.c., jeśli sankcja kredytu darmowego jest nieproporcjonalna względem wagi naruszenia^[6]. Następnie, odwołując się do wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: „TSUE”) z 13 lutego 2025 r.^[7], autor przyjmuje, że dopuszczalna jest sankcja powiązana z indywidualnym stopniem naruszenia obowiązku przez kredytodawcę, zaś jej zastosowanie jest dopuszczalne tylko, jeśli naruszenie może podważyć zdolność konsumenta do oceny zakresu jego zobowiązania^[8]. W konsekwencji, w związku z pracami nad nową ustawą o kredycie konsumenckim, B. Wyżykowski przyjmuje, że „przyszła” sankcja kredytu darmowego powinna dotyczyć tylko takich uchybień, które mają charakter istotny, wprowadzający w błąd lub w inny sposób cechują się dolegliwością dla konsumenta albo naruszają jego prawa i obowiązki, wpływając na jego decyzję o zawarciu umowy^[9].

Kwestia proporcjonalności sankcji kredytu darmowego pojawia się również w orzecznictwie sądowym, w kilku różnych kontekstach, zarówno ogólnych, jak i szczegółowych. Może wpływać już na ogólną charakterystykę sankcji z art. 45 u.k.k. W niektórych orzeczeniach wskazuje się, że wzgląd na proporcjonalność sankcji wyłącza przyjęcie, że każde naruszenie przez kredytodawcę przepisu ustawy wskazanego w art. 45 ust. 1 u.k.k. skutkuje automatycznym powstaniem po stronie kredytobiorcy uprawnienia kształtującego do zastosowania sankcji kredytu darmowego. Zastosowanie sankcji wymaga zbadania rodzaju i stopnia naruszenia ustawy przez kredytodawcę przez pryzmat proporcjonalności skutków zastosowania sankcji kredytu darmowego. Sąd powinien zbadać wagę i skutki naruszenia przepisu ustawy przez kredytobiorcę i rozważyć, czy w konkretnym przypadku kredytobiorcy służy wskazane uprawnienie, mając na względzie daleko idące skutki wykonania tego uprawnienia kształtującego^[10]. Podkreśla się też, że z uwagi na proporcjonalność sankcji z art. 23 dyrektywy 2008/48, skorzystanie z sankcji kredytu darmowego może być uprawnione jedynie w sytuacji, w której naruszenie któregokolwiek z przepisów wymienionych w art. 45 ust. 1 u.k.k. mogło mieć wpływ na decyzję konsumenta odnośnie do zawarcia umowy^[11]. W niektórych orzeczeniach przyjmuje się, że proporcjonalność sankcji należy uwzględnić przy wykładni użytego w art. 45 ust. 1 u.k.k. zwrotu „naruszenie”. W konsekwencji zwrot ten należy rozumieć wyłącznie jako zupełny brak zamieszczenia w umowie kredytu konsumenckiego konkretnych informacji lub postanowień wymienionych w ust. 1 lub określenie ich w sposób wadliwy, nieprawidłowy, co będzie aktualizować się w zakresie określenia wysokości poszczególnych elementów (np. wysokości stóp oprocentowania, wysokości odsetek dziennych, całkowitego kosztu kredytu). Natomiast jeśli dane postanowienia umowy wymienione w art. 30 u.k.k. są zredagowane w sposób niejasny i budzący wątpliwości, to nie ma podstaw, aby stosować sankcję z art. 45 ust. 1 u.k.k., chyba że stopień niepewności czy niejasności wyklucza możliwość uznania, że dane uregulowanie umowne niesie za sobą w ogóle jakąkolwiek informację. W powyższym przypadku zastosowanie może znaleźć natomiast art. 385¹ k.c.^[12].

Jeśli chodzi o kwestie szczegółowe, to przyjmuje się, że proporcjonalność sankcji może uzasadniać zastosowanie art. 5 k.c. Wskazuje się nawet, że tylko taka formuła całej tej sankcji może być uznana za spełniającą wymóg proporcjonalności w rozumieniu prawa unijnego. Naruszenie prawa unijnego może bowiem polegać też na tym, że państwo członkowskie przez stanowienie prawa krajowego realizuje normy prawa unijnego zbyt intensywnie, w sposób naruszający zasadę proporcjonalności. Wówczas tylko wykładnia art. 45 ust. 1 u.k.k. przez pryzmat celów dyrektywy przy ewentualnym zastosowaniu w razie potrzeby art. 5 k.c. może konstytuować tę sankcję jako proporcjonalną w rozumieniu art. 23 dyrektywy 2008/48. Taka wykładnia art. 45 ust. 1 u.k.k. nie narusza zasadniczego wymogu efektywności i jednocześnie proporcjonalności środków zmierzających do ochrony praw konsumenta w świetle prawa Unii Europejskiej. Dotkliwość i nieuchronność sankcji kredytu darmowego nie może być absolutyzowana, gdyż byłaby całkowicie pozbawiona wymogu proporcjonalności^[13]. Podkreśla się też, że możliwość zastosowania art. 5 k.c. zachodzi w razie naruszenia przez kredytodawcę przepisów u.k.k. powiązanych z sankcją kredytu darmowego w sytuacji, gdy naruszenie nie prowadziło do jakiegokolwiek uszczerbku po stronie kredytobiorcy^[14].

Wzgląd na proporcjonalność sankcji może również uzasadniać wyłączenie sankcji kredytu darmowego w razie pobierania odsetek od skredytowanych kosztów kredytu. Podkreśla się bowiem, że taki zakaz nie wynika wprost z przepisu rangi co najmniej ustawowej, a stanowi wyraz wykładni przepisów ustawy o kredycie konsumenckim i dyrektywy 2008/48. Tak więc uznanie skuteczności sankcji kredytu darmowego byłoby rażąco nieproporcjonalne w stosunku do wagi ewentualnego naruszenia^[15]. Nieproporcjonalność sankcji byłaby również widoczna w sytuacji, gdy kredytodawca poinformował konsumenta wprost, jasno i w sposób zrozumiały, że po pierwsze kredytuje koszty pożyczki, a po drugie, że pobiera odsetki od tej części kredytu. Nawet gdyby przyjąć, że oprocentowywanie kredytowanych kosztów pożyczki jest niedopuszczalne, to konsument na podstawie treści umowy wiedział, że kredytodawca kredytuje koszty i pobiera od nich odsetki^[16].

Proporcjonalność sankcji kredytu darmowego pojawia się przy ocenie naruszenia art. 30 ust. 1 pkt 10 u.k.k. Podkreśla się, że w umowie w sposób bardzo szczegółowy opisano warunki, których wystąpienie mogło generować zmiany opłat i prowizji. Jednocześnie uregulowana została procedura informowania konsumenta o zmianie opłat i prowizji na adres mailowy albo tradycyjny. W konsekwencji sąd uznał, że treść umowy nie świadczy o niedochowaniu należytej staranności i nie można postawić bankowi zarzutu zawinionego błędnego poinformowania kredytobiorcy. Uwzględniając zasadę proporcjonalności w zastosowaniu sankcji, nie sposób jest uznać, że doszło do takiego naruszenia, które powinno być obarczone sankcją kredytu darmowego^[17].

Wskazuje się też, że wzgląd na proporcjonalność sankcji oznacza, że sankcja powinna zostać zastosowana, gdy rzeczywiste koszty udzielanego kredytu zostały zaniżone, a nie zawyżone. Podkreśla się, że zakres sankcjonowanych norm w art. 45 ust. 1 u.k.k. budzi pewne zastrzeżenia pod kątem proporcjonalności. Z orzecznictwa TSUE wynika, że omawiana sankcja powinna się odnosić jedynie do tych elementów, które są istotne dla oceny przez konsumenta zakresu zaciągniętego zobowiązania z tytułu kredytu konsumenckiego. Celem wprowadzenia tych przepisów było nałożenie sankcji na banki nierzetelnie wskazujące rzeczywiste koszty udzielanych kredytów. Konsument bowiem nie mając świadomości co do wszystkich kosztów kredytu, chętniej podejmował decyzję o zawarciu takiej umowy. W konsekwencji należy przyjąć, że sankcja powinna zostać zastosowana, gdy rzeczywiste koszty udzielanego kredytu zostały zaniżone a nie zawyżone^[18].

Jak widać, kwestia proporcjonalności sankcji kredytu darmowego ma zwykle wymiar negatywny dla oceny zakresu ochrony konsumenta. Sądy odwołują się do proporcjonalności głównie wtedy, gdy chcą stwierdzić brak naruszenia przepisów u.k.k. albo brak zasadności zastosowania sankcji kredytu darmowego z innych względów. Można jednak też wskazać orzeczenia, w których kwestia proporcjonalności pojawia się w kontekście prokonsumenckim. Chodzi głównie o oddalenie zarzutu, że zastosowanie sankcji kredytu darmowego byłoby nieproporcjonalne. Podkreśla się, że wskazywana przez kredytodawcę proporcjonalność sankcji kredytu darmowego prowadzi do zawężającego rozumienia tej konstrukcji, co nie znajduje uzasadnienia w orzecznictwie TSUE^[19]. Wskazanie w umowie błędnego całkowitego kosztu kredytu i całkowitej kwoty kredytu uprawnia kredytobiorcę do skorzystania z dalece dolegliwej dla Banku sankcji kredytu darmowego i nie narusza to zasady proporcjonalności. W sposób oczywisty mogło to rzutować na decyzję kredytową konsumenta, który mógł uznać, że zostaje mu udzielony kredyt tańszy, aniżeli w rzeczywistości^[20].
 
3. Proporcjonalność sankcji z dyrektywy o kredycie konsumenckim w orzecznictwie TSUE

Jak wskazano, kwestia sankcji jest uregulowana w art. 23 oraz w motywie 47 dyrektywy 2008/48. Ma to istotny wpływ na polski porządek prawny. Oznacza bowiem, że jest to kwestia unijna, co automatycznie uruchamia szereg szczególnych konsekwencji prawnych. Regulacja krajowa podlega wówczas „europeizacji”, co oznacza nasycenie jej elementami pochodzącymi z porządku unijnego, realizowanymi przez sądy krajowe za pomocą specyficznych konstrukcji prawa UE takich jak bezpośrednie stosowanie aktów prawa unijnego, wykładnia prounijna, odmowa zastosowania przepisu krajowego sprzecznego z prawem unijnym, test równoważności i skuteczności realizowany w ramach oceny granic autonomii proceduralnej^[21]. Trzeba przede wszystkim podkreślić, że stosowanie prawa unijnego na poziomie krajowym oparte jest na zasadzie współpracy (dialogu) między TSUE a sądami krajowymi. W praktyce oznacza to, że stosowanie prawa unijnego w ramach porządku krajowego powinno opierać się na dwóch etapach. Na pierwszym etapie to TSUE dokonuje wykładni kryteriów dotyczących kwestii prawnych związanych ze stosowaniem prawem unijnego („wskazówki”). Na drugim etapie to sąd krajowy dokonuje skonkretyzowanej kwalifikacji prawnej danej kwestii w oparciu o wskazane przez TSUE kryteria, w świetle okoliczności danej sprawy i wszelkich możliwych do zastosowania przepisów prawa krajowego, z uwzględnieniem założeń wynikających z wykładni prounijnej. W konsekwencji, prawo unijne nie jest luźnym zbiorem deklaracji, lecz czynnikiem normatywnym realnie oddziałującym na porządek krajowy. Jego oddziaływanie odrywa się od płaszczyzny legislacyjnej i nie jest uwarunkowane postawą ustawodawcy krajowego, lecz w coraz większym stopniu realizuje się na płaszczyźnie stosowania prawa przez sądy krajowe. Kluczowym czynnikiem wpływającym na kształt prawa unijnego jest orzecznictwo TSUE, który przez swoje wskazówki dokonuje wiążącej wykładni prawa europejskiego (etap I), co musi zostać uwzględnione przez sąd krajowe przy rekonstrukcji normy prawa krajowego (etap II), skutkując nasyceniem normy prawa krajowego zawartością normatywną wynikającą z prawa unijnego.

W orzecznictwie TSUE przyjmuje się, że dyrektywa 2008/48 nie wprowadza jednolitej sankcji z tytułu naruszenia obowiązków wynikających z tej dyrektywy, wybór sankcji pozostaje w gestii państw członkowskich, co potwierdza motyw 47 dyrektywy 2008/48^[22]. Jednak z zasady lojalnej współpracy z art. 4 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej wynika, że państwa członkowskie (czyli również sądy tych państw) powinny czuwać nad tym, by naruszenia prawa UE były sankcjonowane analogicznie i przy zastosowaniu analogicznych procedur do tych, które mają zastosowanie do naruszeń prawa krajowego o podobnym charakterze i ciężarze, przy czym kara musi być w każdym razie skuteczna, proporcjonalna i odstraszająca^[23]. Generalnie można zatem stwierdzić, że art. 23 dyrektywy 2008/48 nie ma charakteru blankietowego, zaś kwestia konstrukcji sankcji nie jest pozostawiona państwu członkowskiemu do swobodnego uregulowania. Z tego przepisu wynikają właściwości, które powinna mieć sankcja, a które są stopniowo odkodowywane w orzecznictwie TSUE.

Jak wskazano, sankcja w rozumieniu art. 23 dyrektywy 2008/48 ma być skuteczna, proporcjonalna i odstraszająca. Przez „skuteczność” rozumie się odpowiednią surowość^[24], przez „odstraszenie” rozumie się zapewnienie rzeczywiście odstraszającego skutku^[25]. Można stwierdzić, że sankcja z art. 23 dyrektywy 2008/48 ma słabiej podkreśloną funkcję odstraszającą niż sankcja z art. 6 i art. 7 dyrektywy 93/13. Funkcja odstraszająca całkowicie dominuje w dyrektywie 93/13, tymczasem w dyrektywie 2008/48 jest powiązana z proporcjonalnością. Od razu trzeba podkreślić, że obie funkcje są powiązane, ich samodzielne omawianie nie znajduje uzasadnienia z perspektywy art. 23 dyrektywy 2008/48. W konsekwencji nie wystarczy rozważać, czy dana sankcja jest „proporcjonalna”. Należy rozważyć, czy będąc „proporcjonalną” nadal „odstrasza”.

Należy też podkreślić, że funkcja odstraszająca sankcji z art. 23 dyrektywy 2008/48 ma charakter kluczowy. To „odstraszenie” stanowi kluczowy czynnik dla oceny sankcji przyjętej w ramach porządku krajowego. Za współmierną do wagi naruszeń, mającą rzeczywiście odstraszający skutek, TSUE uznał sankcję pozbawienia prawa do odsetek^[26] i nieważność umowy połączonej z obowiązkiem konsumenta do zwrotu kredytodawcy jedynie kwoty głównej kredytu bez odsetek i kosztów ^[27]. Przy tego typu sankcji, dla oceny odstraszającego charakteru sankcji, sąd krajowy powinien porównać kwoty, jakie otrzymałby kredytodawca tytułem spłaty kredytu z kwotami, jakie otrzymałby przy zastosowaniu sankcji za naruszenie przepisów dyrektywy. Jeśli kwoty, które miałby otrzymać kredytodawca w wyniku zastosowania sankcji, nie są znacząco niższe od tych, jakie mógłby on otrzymać, gdyby dochował obowiązków wynikających z dyrektywy 2008/48, to znaczy, że sankcja nie może być uważana za mającą charakter rzeczywiście odstraszający^[28]. Natomiast za niewystarczającą TSUE uznał karę administracyjną w postaci grzywny, ponieważ taka sankcja nie zapewnia skutecznej ochrony konsumenta oraz nie wpływa na sytuację konsumenta^[29]. Z podobnych względów została negatywnie oceniona kara grzywny za wykroczenie, gdyż nie pozbawia sprawcy korzyści gospodarczych wynikających z popełnionych naruszeń oraz nie ma wpływu na sytuację konsumenta^[30].

Proporcjonalność sankcji z art. 23 dyrektywy 2008/48 jest słabiej akcentowana w orzecznictwie TSUE. Wskazuje on zwykle na „poszanowania ogólnej zasady proporcjonalności”^[31], bez rozwijania tej kwestii. Tym niemniej w kilku orzeczeniach proporcjonalność sankcji została omówiona szerzej. W wyroku TSUE z 9 listopada 2016 r. w sprawie C-42/15, Home Credit Slovakia a.s. przeciwko Klárze Bíróovej, podkreślono, że proporcjonalność sankcji oznacza jej powiązanie z naruszeniem obowiązków z art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48, które mogą mieć wpływ na zdolność konsumenta do oceny ciążącego na nim zobowiązania. Nie dotyczy to obowiązku wskazania nazwy i adresu właściwego organu nadzorczego określonego w art. 10 ust. 2 lit. v dyrektywy (pkt 72). W wyroku z 11 stycznia 2024 r. w sprawie C-755/22, Nárokuj s.r.o. przeciwko EC Financial Services, a.s. TSUE stanął przed koniecznością dokonania oceny, czy brak zbadania zdolności kredytowej uzasadnia zastosowanie sankcji w sytuacji, gdy umowa została w pełni wykonana przez strony, a konsument nie poniósł negatywnych konsekwencji w wyniku tego naruszenia. Sąd odsyłający podkreślał, że skoro umowa została w całości wykonana bez poniesienia przez konsumenta konsekwencji o charakterze szkody, nałożenie sankcji jest nieproporcjonalne, ponieważ wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów dyrektywy 2008/48. TSUE potwierdził, że w przypadku, gdy istnieje możliwość wyboru spośród większej liczby środków równie odpowiednich do realizacji celów dyrektywy 2008/48, zgodnie z zasadą proporcjonalności należy stosować najmniej dotkliwe, przy czym niedogodności spowodowane przez dany środek nie mogą być w żadnym wypadku nadmierne w stosunku do tych celów (pkt 45)^[32]. Podkreślił jednak, że uzależnienie zastosowania sankcji od warunku, że konsument poniósł szkodliwe konsekwencje, mogłoby sprzyjać niewypełnieniu przez kredytodawców obowiązków wynikających z dyrektywy 2008/48, taka wykładnia mogłaby naruszyć rzeczywiście odstraszający charakter przewidzianej sankcji (pkt 49). W wyroku z 13 lutego 2025 r. w sprawie C?472/23, Lexitor sp. z o.o. przeciwko A. B. S.A. TSUE stanął przed koniecznością oceny, czy narusza art. 23 dyrektywy 2008/48 sankcja stosowana niezależnie od stopnia wagi naruszenia i jego wpływu na decyzję konsumenta o zawarciu umowy o kredyt. TSUE podkreślił, że sankcja może być uznana za nieproporcjonalną jedynie w przypadku braku wskazania lub błędnego wskazania elementów, które spośród wymienionych w art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 ze względu na swój charakter nie mogą wpłynąć na zdolność konsumenta do dokonania oceny zakresu jego zobowiązania (pkt 54). Na „ocenę zakresu zobowiązania” wpływa obowiązek wskazania warunków, na jakich może nastąpić zmiana opłat związanych z wykonaniem umowy, nawet jeśli początkowa kwota tych opłat jest stosunkowo niska w stosunku do kwoty danego kredytu (pkt 55). Na ocenę powinna także wpływać liczba i waga elementów, których nie zamieszczono w danej umowie o kredyt (pkt 56). W konsekwencji art. 23 dyrektywy 2008/48 nie stoi na przeszkodzie uregulowaniu przewidującemu jednolitą sankcję niezależnie od indywidualnego stopnia wagi takiego naruszenia, o ile naruszenie to może podważyć możliwość oceny przez konsumenta zakresu jego zobowiązania (pkt 57-58).

Powstaje pytanie, jakie wnioski płyną dla polskiej praktyki z przedstawionego orzecznictwa. Jak się wydaje, bez narażania się na zarzut nadmiernie swobodnej interpretacji, można wskazać dwa wnioski. Po pierwsze, proporcjonalność nie może prowadzić do nadmiernego osłabienia funkcji odstraszającej. W szczególności, nie może prowadzić do sytuacji, że mimo naruszenia obowiązków wynikających z dyrektywy 2008/48, kredytodawca nie ponosi rzeczywiście negatywnych konsekwencji (tak wprost wyrok TSUE z 11 stycznia 2024 r. w sprawie C-755/22, Nárokuj s.r.o. przeciwko EC Financial Services, a.s., pkt 49), zwłaszcza jeśli były to obowiązki rodzajowo istotne. Po drugie, w odniesieniu do naruszenia obowiązków z art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 dopuszczalne jest stosowanie kryterium „wpływu na zdolność konsumenta do dokonania oceny zakresu jego zobowiązania”. Jednak to kryterium ma charakter rodzajowy, opiera się na ogólnej charakterystyce danego obowiązku i ocenie, czy z uwagi na ten charakter, jego naruszenie wpływa na „zdolność konsumenta do dokonania oceny zakresu jego zobowiązania”. Natomiast nie chodzi o ocenę, czy naruszenie danego obowiązku w konkretnych okolicznościach wpływa na „zdolność konsumenta do dokonania oceny zakresu jego zobowiązania”. TSUE bardzo wyraźnie wskazał to w pkt 55 „polskiego” wyroku z 13 lutego 2025 r. w sprawie C?472/23, Lexitor sp. z o.o. przeciwko A. B. S.A. Naruszenie obowiązku wskazania warunków, na jakich może nastąpić zmiana opłat, stanowi naruszenie uzasadniające zastosowanie sankcji, bo generalnie tego typu obowiązek wpływa na „zdolność konsumenta do dokonania oceny zakresu jego zobowiązania”, nawet jeśli w konkretnej sprawie opłata wynosi 1 zł, a zatem w praktyce nie ma realnego znaczenia dla „zakresu zobowiązania”. Kluczowe jest, że obowiązek jest rodzajowo istotny oraz nastąpiło jego naruszenia, natomiast nie ma znaczenia, czy naruszenie spowodowało negatywne skutki dla konsumenta w konkretnej sprawie.

Tytułem podsumowania należy wskazać, że sankcja z art. 45 u.k.k. generalnie spełnia kryterium proporcjonalności w rozumieniu art. 23 dyrektywy 2008/48, co zresztą potwierdzono w wyroku TSUE z 13 lutego 2025 r., w sprawie C?472/23, Lexitor sp. z o.o. przeciwko A. B. S.A. Tego wniosku nie wyłącza zastosowanie sankcji nawet w razie niewielkiego naruszenia obowiązku, który ma istotny charakter. Można natomiast podnieść wątpliwość, czy zakres przedmiotowy art. 45 ust. 1 u.k.k. nie jest ujęty zbyt szeroko, skoro obejmuje również obowiązki, które mogą nie mieć wpływu na „zdolność konsumenta do dokonania oceny zakresu jego zobowiązania”.
 
4. Proporcjonalność sankcji kredytu darmowego a zarzut nadużycia prawa (art. 5 k.c.)

Osobno trzeba odnieść się do kwestii stosowania art. 5 k.c. w celu „wymuszenia” proporcjonalności sankcji kredytu darmowego. Jak wskazano, takie rozwiązanie jest dopuszczane przez część doktryny, pojawia się też w niektórych orzeczeniach sądowych. Trzeba jednak podkreślić, że to stanowisko wydaje się wątpliwe, jeśli uwzględnić niektóre założenia związane z wykładnią i stosowaniem prawa unijnego na poziomie krajowym.

Z jednej strony, w orzecznictwie przyjmuje się istnienie ogólnej zasady, zgodnie z którą podmioty prawa nie mogą powoływać się na przepisy prawa unijnego w sposób noszący znamiona oszustwa lub nadużycia, aktualność tej zasady została potwierdzona na płaszczyźnie dyrektywy 2008/48^[33]. TSUE przyjmuje, że jest to konstrukcja samodzielna w tym znaczeniu, że wynika wprost z zasad ogólnych prawa unijnego, a więc może być bezpośrednio zastosowana przez sąd krajowy, nawet jeśli w prawie krajowym brak jest przepisu umożliwiającego powołanie się na nadużycie prawa. Jednocześnie trzeba zauważyć, że ramy tej konstrukcji są ograniczone. Opierają się na łącznej realizacji przesłanki obiektywnej i subiektywnej. Przesłanka obiektywna polega na przyjęciu, że mimo formalnego poszanowania przesłanek przewidzianych w uregulowaniu unijnym cel, jakiemu służy to uregulowanie, nie został osiągnięty. Przesłanka subiektywna polega na ustaleniu woli uzyskania korzyści wynikającej z uregulowania unijnego poprzez sztuczne stworzenie warunków wymaganych dla jej uzyskania. Ostateczna decyzja w tym zakresie należy do sądu krajowego, który powinien uwzględnić wszystkie okoliczności sprawy, w tym okoliczności późniejsze względem działania, któremu przypisuje się charakter nadużycia. Jednocześnie TSUE odrzucił możliwość przyjęcia nadużycia prawa z uwagi na skorzystanie z prawa odstąpienia przez konsumenta, gdy kredytodawca naruszył obowiązki wynikające z dyrektywy 2008/48, co wpłynęło na zdolność konsumenta do oceny zakresu jego praw i obowiązków wynikających z dyrektywy 2008/48^[34]. Nie wystarczy też samo odwołanie się do upływu znacznego czasu między zawarciem umowy a odstąpieniem od niej przez konsumenta, jeżeli przedsiębiorca nie przekazał konsumentowi informacji, o których mowa w art. 10 dyrektywy 2008/48^[35].

Z drugiej strony w orzecznictwie TSUE kwestionuje się dopuszczalność stosowania zarzutu nadużycia prawa względem roszczeń unijnych, na podstawie argumentów ściśle krajowych. To zagadnienie nie pojawiło się w sprawach dotyczących kredytu konsumenckiego, ale pojawiło się w sprawie dotyczącej art. 5 k.c., tak więc wynikające stąd wnioski mogą być aktualne również w odniesieniu do stosowania art. 5 k.c. na płaszczyźnie spraw związanych z dyrektywą 2008/48. W sprawie dotyczącej dopuszczalności powoływania się na art. 5 k.c. przeciwko roszczeniom wynikającym z dyrektywy 2011/7^[36] TSUE przyjął, że art. 5 k.c. powinien być wykładany tak aby zapewnić pełną skuteczność dyrektywy i dokonać rozstrzygnięcia zgodnego z realizowanymi przez nią celami, co stoi na przeszkodzie praktyce sądów krajowych polegającej na oddalaniu powództw o uwzględnienie żądania przewidzianego w dyrektywie ze względu na to, że opóźnienie w płatnościach dłużnika jest nieznaczne lub że kwota długu, której dotyczy opóźnienie w płatnościach dłużnika, jest niewielka. Takie zwolnienie prowadziłoby do pozbawienia wszelkiej skuteczności (effet utile) art. 6 dyrektywy 2011/7^[37].

Z powyższego orzecznictwa wynika, że art. 5 k.c. nie powinien być stosowany zbyt szeroko w odniesieniu do roszczeń opartych na prawie unijnym. Nadmierne odejście od formuły nadużycia prawa UE może spotkać się z zarzutem naruszenia skuteczności przepisów prawa unijnego.
 
5. Podsumowanie

Analiza praktyki orzeczniczej oraz poglądów doktryny prowadzi do wniosku, że kwestia proporcjonalności sankcji jest podnoszona głównie w kontekście negatywnym z perspektywy ochrony interesu konsumenta. Chodzi zwłaszcza o uzasadnienie braku zastosowania sankcji kredytu darmowego w konkretnych okolicznościach. Takie stanowisko wydaje się błędne, gdyż proporcjonalność nie powinna być przeciwstawiana odstraszającej funkcji sankcji, a obie właściwości powinny być rozważane łącznie. Zastrzeżenia budzi również powiązanie kwestii proporcjonalności sankcji kredytu darmowego z możliwości zastosowania art. 5 k.c. Analiza orzecznictwa TSUE prowadzi do wniosku, że ocena proporcjonalności sankcji powinna opierać się na ogólnej charakterystyce danego obowiązku i ocenie, czy z uwagi na ten charakter, jego naruszenie wpływa na „zdolność konsumenta do dokonania oceny zakresu jego zobowiązania”. Natomiast nie chodzi o ocenę, czy naruszenie danego obowiązku w konkretnych okolicznościach wpływa na „zdolność konsumenta do dokonania oceny zakresu jego zobowiązania”.

dr Łukasz Węgrzynowski
radca prawny, wykładowca OIRP w Warszawie; kierownik Katedry Prawa Handlowego w  Europejskiej Wyższej Szkole Prawa i  Administracji; wykładowca Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury
 

---