Justyna Łacny

1. Wprowadzenie
Organy państw członkowskich prowadzą postępowania w sprawach dotyczących wydatkowania funduszy Unii Europejskiej (dalej: „UE”), w tym postępowania zwrotowe, gdy fundusze UE zostały wydatkowane w wyniku nieprawidłowości, na podstawie prawa krajowego. 

Granice przysługującej im w tym zakresie autonomii proceduralnej^[1] wyznacza prawo UE. Granice te z jednej strony ogranicza ustanowiony w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: „TSUE”) wymóg przestrzegania zasad ekwiwalentności i skuteczności (formuła Rewe/Comet^[2]), natomiast z drugiej strony – i ten element jest istotny z punktu widzenia problematyki przedawnienia nieprawidłowości omawianej w tym artykule – wymogi ustanowione w przepisach UE. Reguły dotyczące przedawnienia nieprawidłowości w wydatkowaniu funduszy UE zostały ustanowione w art. 3 rozporządzenia nr 2988/1995^[3]. TSUE wyjaśnił, że rozporządzenie to, w myśl zawartego w nim art. 1, wprowadza ogólne zasady dotyczące jednolitych kontroli, odzyskiwania funduszy UE wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości i nakładanych z tego tytułu kar aby, jak wynika z motywu 3 preambuły tego rozporządzenia, we wszystkich dziedzinach przeciwstawiać się działaniom przynoszącym szkodę interesom finansowym UE^[4].

TSUE wskazał też, że przyjmując art. 3 ust. 1 akapit 1 rozporządzenia nr 2988/1995, prawodawca UE postanowił wprowadzić ogólną zasadę przedawnienia nieprawidłowości mającą zastosowanie w dziedzinie ochrony interesów finansowych UE, poprzez którą zamierzał, po pierwsze, określić minimalny termin przedawnienia mający zastosowanie we wszystkich państwach członkowskich, i po drugie, zrezygnować z możliwości wszczęcia postępowania w sprawie nieprawidłowości przynoszącej szkodę interesom finansowym UE po upływie okresu przedawnienia od dokonania tej nieprawidłowości^[5]. Co istotne, z orzecznictwa TSUE wynika, że przepisy art. 3 rozporządzenia nr 2988/1995 dotyczące przedawniania nieprawidłowości są bezpośrednio skuteczne, co oznacza, że mogą być bezpośrednią podstawą prawną rozstrzygnięć wydawanych przez organy krajowe w prowadzonych przez nie postępowaniach^[6]. Orzecznictwo polskich sądów administracyjnych wskazuje, że przepisy te są w nim skutecznie przywoływane i stosowane^[7]. Problematyki przedawnienia nieprawidłowości dotyczy niniejszy artykuł. Przedstawienie reguł prawnych ustanowionych w tym zakresie w unijnym prawie i w orzecznictwie TSUE poprzedzi omówienie definicji nieprawidłowości i nałożonego na organy krajowe obowiązku odzyskiwania funduszy UE wydatkowanych w wyniku tego czynu.
 

W obszarze wydatkowania funduszy UE pojęcie nieprawidłowości odgrywa istotne znacznie. W myśl przepisów UE wykrycie czynu spełniającego przesłanki nieprawidłowości zobowiązuje organy krajowe do odzyskania funduszy UE wydatkowanych w wyniku jej popełnia oraz może prowadzić do nakładania z tego tytułu kar na podstawie przepisów unijnych lub krajowych^[8].

W przepisach UE zostały ustanowione dwa rodzaje definicji nieprawidłowości. Pierwszy rodzaj został zawarty w art. 1 ust. 2 omawianego w tym opracowaniu rozporządzenia nr 2988/1995, ustalającego ogólne zasady dotyczące ochrony interesów finansowych UE, który ma zastosowanie we wszystkich politykach Unii i obszarach prawa unijnego (rozporządzenie horyzontalne). Drugi rodzaj definicji nieprawidłowości został ustanowiony w przepisach rozporządzeń sektorowych, ustalających reguły stosowane w wydatkowaniu poszczególnych funduszy UE, tj. art. 2 pkt 36 rozporządzenia nr 1303/2013^[9] stosowany do wydatków dokonywanych w latach 2014-2020 z Europejskich Funduszu Strukturalnych i Inwestycyjnych (EFSI)^[10] i art. 2 ust. 31 rozporządzenia nr 2021/1060^[11] stosowany do wydatków dokonywanych w latach 2021-2027 z określonych funduszy UE^[12]. Definicje nieprawidłowości ustanowione w rozporządzeniu horyzontalnym oraz w rozporządzeniach sektorowych są ze sobą ściśle powiązane, a obowiązujące między nimi relacje zostaną przedstawione poniżej.
 

Zgodnie z art. 1 ust. 2 rozporządzenia nr 2988/1995 nieprawidłowość stanowi jakiekolwiek naruszenie przepisów prawa UE wynikające z działania lub z zaniechania ze strony podmiotu gospodarczego, które spowodowało lub mogło spowodować szkodę w ogólnym budżecie UE lub w budżetach zarządzanych przez UE, albo poprzez zmniejszenie lub utratę przychodów, które pochodzą ze środków własnych pobieranych bezpośrednio w imieniu UE, albo też w związku z nieuzasadnionym wydatkiem. Rzecznik generalna E. Sharpston wskazała, że definicja nieprawidłowości obejmuje trzy elementy: 1) działanie lub zaniechanie podmiotu gospodarczego, 2) naruszenie przez ten podmiot, w wyniku jego działania lub zaniechania, przepisu prawa UE, które doprowadziło do 3) spowodowania szkody lub ryzyka jej powstania w budżecie UE^[13]. Panuje zgoda co do tego, że przesłanki te mają charakter łączny – brak którejkolwiek z nich wyklucza możliwość uznania danego czynu za nieprawidłowość, przy czym niedopuszczalne jest również wymaganie spełnienia innych przesłanek, nieuwzględnionych w tym przepisie, np. umyślności działania lub zaniechania czy winy^[14].

Z definicji nieprawidłowości wynika, że aby czyn mógł być uznany za nieprawidłowość, musi być popełniony przez podmiot gospodarczy. Definicję tego podmiotu określa art. 7 rozporządzenia nr 2988/1995, zgodnie z którym jest nim osoba fizyczna, osoba prawna i inna jednostka posiadająca zdolność prawną na mocy prawa krajowego, która popełniła nieprawidłowość, uczestniczyła w nieprawidłowości albo na której ciążyła odpowiedzialność za nieprawidłowość lub obowiązek zapobieżenia jej. Podmiot gospodarczy, o którym mowa w definicji nieprawidłowości, nie jest oceniany przez pryzmat prowadzonej działalności gospodarczej, co jest regułą na gruncie prawa UE, lecz poprzez jego stosunek do nieprawidłowości, który może polegać na jej popełnieniu, współsprawstwie w jej popełnieniu lub ponoszeniu odpowiedzialności za nią. TSUE wyjaśnił, że pojęcia podmiotu gospodarczego, o którym mowa w definicji nieprawidłowości, nie obejmuje organów krajowych prowadzących postępowania w sprawach funduszy UE^[15].

Z definicji nieprawidłowości wynika także, że aby działanie lub zaniechanie mogło zostać uznane za nieprawidłowość, musi dojść do naruszenia przepisów UE. W orzecznictwie TSUE przesłanka ta jest rozumiana rozszerzająco, gdyż przyjmuje się, że jest ona spełniona również wtedy, gdy naruszane są przepisy krajowe stosowane w sprawach dotyczących funduszy UE. W sprawach połączonych C-260/14 i C-261/14, Judetul Neamt i Judetul Bacău^[16], dotyczących nieprawidłowości w zamówieniach publicznych zorganizowanych przez rumuńskie jednostki samorządu terytorialnego, TSUE przyjął, że nieprawidłowością jest naruszenie, w toku wydatkowania Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), wyłącznie krajowych przepisów z zakresu zamówień publicznych wdrażających unijne dyrektywy z tego obszaru.

Konieczną przesłanką nieprawidłowości jest również jej finansowy skutek wynikający z naruszenia prawa UE lub prawa krajowego, polegający na wyrządzeniu szkody w budżecie UE lub narażeniu tego budżetu na ryzyko jej powstania. Szkoda będąca skutkiem nieprawidłowości może mieć zatem charakter realny lub potencjalny.

Na kwalifikację działania lub zaniechania jako nieprawidłowości nie wpływa natomiast okoliczność, że władze krajowe wiedziały o zamiarze jej popełnienia lub jej popełnieniu. Teza ta została sformułowana w wyroku w sprawie C-465/10, Chambre de commerce i d'industrie de l'Indre^[17], w której beneficjent dotacji z EFRR poinformował organy krajowe przyznające dotacje o wyborze kontrahenta realizującego projekt, którego dokonał przed wszczęciem procedury przetargowej, z naruszeniem dyrektywy z zakresu zamówień publicznych. Analogiczne rozstrzygnięcie zapadło w sprawie C-349/17, Eesti Pagar^[18]. W sprawie tej organy krajowe przyznające beneficjentowi pomoc publiczną finansowaną z EFRR wiedziały, że przed jej przyznaniem zakupił on linię do produkcji pieczywa, która miała być finansowana z przyznanego dofinansowania. Zakup przedmiotu mającego podlegać finansowaniu w ramach pomocy państwa, przed przyznaniem pomocy spowodował, że pomoc nie mogła wywierać efektu zachęty i być niezbędna dla sfinalizowania transakcji, czego wymagały przepisy UE.
 

Przedstawienie sektorowych definicji nieprawidłowości ustanowionych w rozporządzeniach ustalających zasady wydatkowana poszczególnych funduszy UE, głównie zapewniających wdrażanie polityki spójności, należy poprzedzić wyjaśnieniem, że zgodnie z motywem 5 preambuły rozporządzenia nr 2988/1995, przepisy sektorowe powinny być zgodne z tym rozporządzeniem. Oznacza to, że sektorowa definicja nieprawidłowości nie może ustalać przesłanek wykraczających poza przesłanki ustalone w horyzontalnej definicji nieprawidłowości ustanowionej w art. 1 ust. 2 rozporządzenia nr 2988/1995.

Z definicji nieprawidłowości ustalonej w art. 2 pkt 36 rozporządzenia nr 1303/2013 na potrzeby wydatków dokonywanych z funduszy UE w latach 2014-2020 wynika, że stanowi ją każde naruszenie prawa UE lub prawa krajowego dotyczącego stosowania prawa UE, wynikające z działania lub zaniechania podmiotu gospodarczego zaangażowanego we wdrażanie EFSI, które ma lub może mieć szkodliwy wpływ na budżet UE, poprzez obciążenie go nieuzasadnionym wydatkiem. Natomiast w myśl definicji nieprawidłowości ustanowionej w art. 2 ust. 31 rozporządzenia nr 2021/1060 stosowanego do wydatków dokonywanych z funduszy UE w latach 2021-2027, nieprawidłowość oznacza każde naruszenie mającego zastosowanie prawa, wynikające z działania lub zaniechania podmiotu gospodarczego, które ma lub może mieć szkodliwy wpływ na budżet Unii, poprzez obciążenie go nieuzasadnionym wydatkiem. W art. 2 ust. 33 rozporządzenia nr 2021/1060 ustanowiono również definicję nieprawidłowości systemowej, która oznacza każdą nieprawidłowość mogącą mieć charakter powtarzalny, o wysokim prawdopodobieństwie wystąpienia w podobnych rodzajach operacji, która wystąpiła na skutek poważnego uchybienia, w tym braku ustanowienia odpowiednich procedur zgodnie z tym rozporządzeniem oraz z przepisami dotyczącymi poszczególnych funduszy UE. Wykrycie nieprawidłowości systemowej nie powoduje skutków na poziomie beneficjenta funduszy UE, lecz na poziomie państwa członkowskiego i może prowadzić do nałożenia na to państwo przez Komisję Europejską korekty finansowej, skutkującej obowiązkiem zwrotu kwot otrzymanych z budżetu UE^[19].

W obu rozporządzeniach sektorowych zdefiniowano również pojęcie podmiotu gospodarczego będącego sprawcą nieprawidłowości. Zgodnie z przyjętymi definicjami podmiotem tym jest osoba fizyczną, osoba prawna lub inny podmiot biorący udział we wdrażaniu pomocy z funduszy UE, z wyjątkiem państwa członkowskiego wykonującego swoje uprawnienia władzy publicznej^[20].

Sektorowe definicje nieprawidłowości różnią się od definicji horyzontalnej pod względem przedmiotowym i podmiotowym. W definicjach sektorowych został wyrażony, wynikający z orzecznictwa TSUE, postulat rozszerzenia przesłanki naruszenia prawa na przepisy krajowe dotyczące stosowania prawa unijnego (szerszy zakres przedmiotowy). W najnowszej definicji^[21] w ogóle zrezygnowano z rozróżniania krajowego i unijnego pochodzenia naruszonych przepisów stosowanych w toku wydatkowania funduszy UE, poprzestając na sformułowaniu, że chodzi o naruszenie każdego mającego zastosowanie przepisu. Użyte w definicji nieprawidłowości pojęcie podmiotu gospodarczego oznacza natomiast każdą osobę fizyczną, osobę prawną lub inny podmiot biorący udział w wydatkowaniu funduszy UE, z wyjątkiem państwa członkowskiego wykonującego uprawnienia władzy publicznej (węższy zakres podmiotowy). Sformułowanie to również odzwierciedla tezy orzecznictwa TSUE.

Wobec funkcjonowania definicji nieprawidłowości ustanowionych w dwóch rodzajach rozporządzeń, horyzontalnym^[22] i sektorowych^[23], powstało pytanie o zachodzące między nimi relacje. Określił je rzecznik generalny Y. Bot, wskazując, że z orzecznictwa TSUE wynika, iż rozporządzenie nr 2988/1995 ustanawia ogólne zasady dotyczące kontroli, odzyskiwania funduszy UE wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości i stosowanych za ich popełnienie kar administracyjnych. Zasady te powinny być stosowane we wszystkich politykach UE i być uwzględnione przez legislatora UE przy opracowywaniu przepisów sektorowych. Natomiast w celu ustalenia, czy dany czyn może zostać uznany za nieprawidłowość, władze krajowe powinny stosować przepisy sektorowe i – jeżeli zostały przyjęte – na ich podstawie prowadzić postępowania dotyczące nieprawidłowości, w tym zmierzające do odzyskania funduszy UE wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości. Najnowsze orzecznictwo TSUE dotyczące przedawnienia nieprawidłowości na zasadach określonych w art. 3 rozporządzenia nr 2988/1995 niuansuje ten pogląd^[24]. Wynika z niego, że na potrzeby stosowania tych reguł przedawnienia nieprawidłowości, czyn należy kwalifikować jako nieprawidłowość w rozumieniu definicji ustalonej w art. 1 ust. 2 horyzontalnego rozporządzenia nr 2988/1995. Należy przy tym uwzględnić, że rozróżnianie między horyzontalną i sektorowymi definicjami nieprawidłowości nie prowadzi do zasadniczo odmiennych ustaleń, gdyż definicje te są ze sobą zasadniczo zbieżne.
 

Zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995 odzyskanie funduszy UE polega na cofnięciu korzyści uzyskanych w wyniku nieprawidłowości, co może nastąpić poprzez zobowiązanie podmiotu, który się jej dopuścił, do zapłaty kwoty należnej lub do zwrotu kwoty uzyskanej bezprawnie albo poprzez utratę zabezpieczenia złożonego w celu uzyskania korzyści łącznie z odsetkami, gdy zostało to przewidziane. Jeżeli nieprawidłowość polegała na sztucznym stworzeniu warunków mających na celu uzyskanie korzyści w sposób sprzeczny z celami prawa UE, państwa członkowskie są zobowiązane do nieprzyznawania lub wycofywania korzyści.
 

Przepisy UE nie przesądzają charakteru odpowiedzialności prawnej ponoszonej przez jednostki w toku odzyskiwania funduszy UE wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości. Z art. 1 rozporządzenia nr 2988/1995 i orzecznictwa TSUE wynika, że przesłanką popełnienia nieprawidłowości jest naruszenie prawa unijnego lub prawa krajowego stosowanego w związku z prawem UE, prowadzące do powstania szkody w funduszach UE lub groźby jej powstania. Oznacza to, co potwierdził TSUE, że odpowiedzialność ponoszona przez jednostki w toku odzyskiwania funduszy UE ma charakter zobiektywizowany, wynikający z samego faktu popełnienia nieprawidłowości, jako czynu zabronionego^[25]. Z orzecznictwa TSUE wynika również, że podstawą prawną obowiązku odzyskiwania funduszy UE wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości są przepisy UE i spoczywa on na państwach członkowskich niezależnie od istnienia właściwych podstaw prawnych w ich przepisach krajowych^[26]. Wobec jednoznacznego sformułowania tego obowiązku, organy krajowe nie są uprawnione do oceny celowości wszczynania zmierzających do tego procedur ani do zaniechania ich prowadzenia^[27]. Jest to możliwe wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach, ze względu na konieczność poszanowania ogólnych zasad prawa UE, w szczególności zasady pewności prawa i zasady ochrony uprawnionych oczekiwań^[28]. Omawiane w niniejszym artykule reguły przedawnienia nieprawidłowości prowadzą do podobnego skutku, gdyż po upłynięciu terminu przedawnienia, postępowanie zmierzające do odzyskania funduszy UE wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości nie może być wszczęte, a postępowanie wszczęte podlega umorzeniu.

Państwa członkowskie realizują obowiązek odzyskiwania funduszy UE wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości wobec podmiotów gospodarczych rozumianych jako osoby fizyczne, osoby prawne i inne jednostki posiadające zdolność prawną na podstawie prawa krajowego (z wyłączeniem organów krajowych państw członkowskich wykonujących uprawnienia władzy publicznej), które popełniły nieprawidłowość, uczestniczyły w nieprawidłowości albo na których ciążył obowiązek poniesienia odpowiedzialności za nieprawidłowość lub zapobiegania jej^[29]. Obowiązek zwrotu funduszy UE spoczywa zatem na podmiotach, które z nieprawidłowością łączył określony związek.
 

Z orzecznictwa TSUE wynika, że odzyskanie funduszy UE nie powinno powodować dolegliwości przewyższającej wysokość kwoty wydatkowanej w wyniku nieprawidłowości lub kwoty, która miała zostać w jej wyniku uzyskana, z ewentualnym obowiązkiem zapłaty odsetek. Oznacza to, że obowiązek zwrotu funduszy UE realizuje funkcje restytucyjne, gdyż zwrot do budżetu UE środków wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości służy przywróceniu stanu zgodności z prawem, który został zaburzony wskutek popełnienia nieprawidłowości. Obowiązek ten nie pełni natomiast funkcji punitywnej, zmierzającej do ukarania sprawcy nieprawidłowości^[30].
 

Przedawnienie oznacza rezygnację z ukarania sprawcy po upływie określonego czasu od popełnienia przez niego czynu zabronionego (przedawnienie karalności) lub rezygnację z wykonania orzeczonej wobec niego kary (przedawnienie wykonania kary)^[31]. Na gruncie przepisów prawa unijnego dotyczących funduszy UE terminy przedawnienia nieprawidłowości, a dokładniej przedawnienia ich karalności, określa art. 3 rozporządzenia nr 2988/1995. Przepisy regulujące te kwestie nie zostały ustanowione w przepisach sektorowych rozporządzeń. Oznacza to, że art. 3 rozporządzenia 2988/1995 jest jedynym przepisem unijnym regulującym kwestie przedawnienia nieprawidłowości.

Jak wspomniano, z orzecznictwa TSUE wynika, że przepisy art. 3 rozporządzenia nr 2988/1995 są bezpośrednio skuteczne, co znaczy, że mogą być wprost stosowane przez organy krajowe w rozstrzygnięciach wydawanych w postępowaniach zmierzających do odzyskania funduszy UE i do nakładania z tego tytułu kar^[32].

W myśl orzecznictwa TSUE terminy przedawnienia nieprawidłowości mają realizować dwojakie cele. Z jednej strony mają gwarantować, aby przed ich upływem organy krajowe prowadziły postępowania wobec podmiotów dopuszczających się nieprawidłowości, a tym samym należycie chroniły interesy finansowe UE. Organy te powinny starannie weryfikować dokonywane płatności finansowane z budżetu UE i niezwłocznie stosować środki mające na celu zaradzenie nieprawidłowościom^[33]. Natomiast z drugiej strony, terminy przedawnienia nieprawidłowości mają zapewnić pewność prawa jednostkom, gdyż umożliwiają im określenie, które z dokonanych przez nie czynów są ostateczne, a które ciągle mogą być przedmiotem czynności prowadzonych przez organy krajowe^[34]. TSUE stoi na stanowisku, że aby zapewniać pewność prawną, termin przedawnienia musi być ustalony z wyprzedzeniem, a każde stosowanie terminu przedawnienia w drodze analogii powinno być w wystarczający sposób możliwe do przewidzenia dla jednostki^[35].

TSUE orzekł również, że terminy przedawnienia nieprawidłowości są stosowane zarówno do dochodzenia roszczeń głównych (odzyskiwania funduszy UE wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości i nakładania z tego tytułu kar), jak i należnych z tego tytułu odsetek (na temat przedawnienia odsetek zob. pkt 4.3).
 

Zgodnie z art. 3 ust. 1 akapit 1 rozporządzenia nr 2988/1995 termin przedawnienia nieprawidłowości wynosi cztery lata od dnia dopuszczenia się jej. W myśl tego przepisu terminy przedawnienia nieprawidłowości krótsze od czteroletniego terminu przedawnienia mogą być ustalone w unijnych przepisach sektorowych (np. z zakresu rolnictwa, polityki spójności), lecz nie mogą one być krótsze niż trzy lata (zob. pkt 4.1.2.). Natomiast państwa członkowskie mogą ustalić terminy przedawnienia nieprawidłowości dłuższe od czteroletnich i trzyletnich terminów przedawnienia (zob. 4.1.3.).

Czteroletni termin przedawnienia nieprawidłowości biegnie od dnia dopuszczenia się tego czynu. TSUE stoi na stanowisku, że wystąpienie nieprawidłowości wymaga spełnienia dwóch warunków, a mianowicie działania lub zaniechania stanowiącego naruszenie prawa Unii oraz realnej lub potencjalnej szkody wyrządzonej wskutek tego naruszenia dla budżetu Unii. Oznacza to, że termin przedawnienia nieprawidłowości rozpoczyna bieg od momentu działania lub zaniechania, stanowiącego naruszenie prawa Unii lub wystąpienia szkody dla budżetu UE, a punktem decydującym jest zawsze data wystąpienia ostatniego zdarzenia^[36]. Z orzecznictwa TSUE wynika również, że dla określenia momentu rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia nieprawidłowości nie ma znaczenia czas, w którym została ona wykryta^[37], ani okoliczność, że została ujawniona po powstaniu szkody w funduszach UE^[38].

TSUE wyjaśnił zasady stosowania tych reguł w sprawie C-349/17, Eesti Pagar^[39] dotyczącej przyznania pomocy państwa ze środków EFRR w wyniku błędu popełnionego przez organ krajowy – fundację rozwoju przedsiębiorczości (EAS). W dniu 28 sierpnia 2008 r. Eesti Pagar kupił od spółki Kauko-Telko Oy linię do produkcji pieczywa. Umowa sprzedaży zaczęła obowiązywać po dokonaniu przez Eesti Pagar na rzecz spółki płatności 5% ceny. W dniu 24 października 2008 r. Eesti Pagar wystąpił do EAS z wnioskiem przyznanie pomocy państwa ze środków EFRR na zakup i instalację tej linii produkcyjnej. EAS wiedząc za zakupie linii produkcyjnej, przyznała Eesti Pagar pomoc w dniu 10 marca 2009 r., w wysokości ponad 526 tys. EUR, zaś 22 stycznia 2013 r. poinformowała Eesti Pagar, że pomoc została przyznana z naruszeniem prawa UE, gdyż zakup linii produkcyjnej przed przyznaniem pomocy spowodował niespełnienie przesłanki efektu zachęty, który powinna wywoływać przyznawana pomoc. W myśl art. 8 ust. 2 rozporządzenia nr 800/2008^[40] pomoc wywołuje efekt zachęty, jeżeli beneficjent przed rozpoczęciem prac nad projektem lub działalnością złoży do organu krajowego wniosek o jej przyznanie i bez tej pomocy zakładane działanie nie doszłoby do skutku. EAS w piśmie z 8 stycznia 2014 r. wezwał Eesti Pagar do zwrotu przyznanej pomocy wraz z odsetkami. Od decyzji tej Eesti Pagar odwołał się do sądu krajowego, a sąd zwrócił się do TSUE z pytaniem o mający zastosowanie w tej sprawie termin przedawnienia. Sąd estoński zastanawiał się, czy powinien stosować 10-letni termin przedawnienia ustanowiony w art. 15 rozporządzenia nr 659/1999 z zakresu pomocy państwa^[41], czteroletni termin przedawnienia ustanowiony w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995, czy też terminy przewidziane w prawie estońskim. TSUE wykluczył możliwość stosowania terminu przedawnienia ustanowionego w rozporządzeniu nr 659/1999, gdyż zawierało ono przepisy stosowane przez Komisję w prowadzonych przez nią postępowaniach w sprawach pomocy państwa. TSUE orzekł, że przepisy te nie mogą być stosowane przez sądy krajowe, uznał natomiast dopuszczalność stosowania czteroletniego terminu przedawnienia ustanowionego w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995, gdyż sporna pomoc była finansowana z EFRR, a Eesti Pagar dopuścił się nieprawidłowości. TSUE wskazał, że termin ten rozpoczął bieg 10 marca 2009 r., kiedy to EAS uwzględnił wniosek o przyznanie pomocy złożony przez Eesti Pagar, a zatem gdy została wyrządzona szkoda w budżecie Unii w wyniku popełnienia nieprawidłowości. Bieg tego terminu został przerwany pismem EAS z 22 stycznia 2013 r. informującym Eesti Pagar o popełnionej nieprawidłowości.

Omawiany czteroletni termin przedawnienia ma zastosowanie zarówno do przedawnienia nieprawidłowości prowadzących do odzyskania funduszy UE^[42], o czym była już mowa, jak i do nałożenia z tego tytułu kary administracyjnej^[43]. TSUE potwierdził to w sprawie C-378/18, Westphal^[44], w której orzekł, że wobec nieokreślenia, w sektorowym rozporządzeniu z zakresu rolnictwa, początku biegu terminu nieprawidłowości stosowanego do nakładania, na jego podstawie, kar administracyjnych za nieprawidłowości, bieg ten należy określić na podstawie art. 3 ust. 1 akapit 1 rozporządzenia nr 2988/1995 jako dzień dopuszczenia się nieprawidłowości.
 

Zgodnie z art. 3 ust. 3 rozporządzenia nr 2988/1995 państwa członkowskie mogą stosować dłuższe terminy przedawnienia nieprawidłowości niż czteroletni termin przedawnienia ustanowiony w tym artykule i krótszy niż czteroletni terminy przedawnienia, który może być ustalony w unijnych rozporządzeniach sektorowych. TSUE orzekł w sprawie C-131/10, Corman^[45], że państwa członkowskie zachowują szeroki zakres uznania co do ustalania dłuższych terminów przedawnienia, które mogą stosować w przypadku nieprawidłowości przynoszących szkodę interesom finansowym UE. Wskazał, że rozporządzenie nr 2988/1995 nie przewiduje żadnego mechanizmu informowania lub notyfikowania dotyczącego korzystania przez państwa członkowskie z tego uprawnienia. Na poziomie UE nie istnieje zatem żadna formalna kontrola terminów przedawnienia stosowanych przez państwa członkowskie na mocy art. 3 ust. 3 rozporządzenia nr 2988/1995. Pomimo tego, że państwa członkowskie zachowują szeroki zakres uznania w obszarze ustalania dłuższych terminów przedawnienia, TSUE wielokrotnie podkreślał, że określając je, mają obowiązek przestrzegania zasad ogólnych prawa UE, w szczególności zasady proporcjonalności. Wyjaśnił, że przyjęty dłuższy termin przedawnienia nieprawidłowości nie powinien wykraczać w sposób oczywisty poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celu ochrony interesów finansowych UE^[46]. Krajowy termin przedawnienia powinien być wystarczający i konieczny, aby staranny organ administracyjny mógł wszcząć postępowanie dotyczące nieprawidłowości naruszającej interesy finansowe Unii.
W odpowiedzi na pytania prejudycjalne sądów krajowych TSUE ocenił niektóre z terminów przedawnienia ustanowionych w państwach członkowskich. Oceniając pięcioletni termin przedawnienia przewidziany w francuskim kodeksie cywilnym, stosowanym w postępowaniach zwrotowych dotyczących nieprawidłowości, TSUE wskazał, że jest on jedynie o rok dłuższy w stosunku do czteroletniego terminu przewidzianego w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995. W ocenie TSUE termin ten nie wykracza poza to, co jest konieczne w celu umożliwienia organom krajowym prowadzenia postępowań w sprawach nieprawidłowości i spełnia wymóg proporcjonalności^[47]. Wymogu tego natomiast nie zrealizował 30-letni termin przedawnienia przewidziany w niemieckim kodeksie cywilnym. Choć, jak zaznaczył TSUE, termin taki może być konieczny i proporcjonalny dla prowadzenia sporów cywilnych między osobami prywatnymi, to ocena tego terminu musi być inna, jeżeli chodzi o sprawy dotyczące nieprawidłowości naruszających interesy finansowe UE. Na organach krajowych spoczywa bowiem obowiązek staranności przewidziany w art. 4 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej, który oznacza, że powinny one podejmować środki w celu usunięcia skutków naruszeń prawa UE niezwłocznie po ich wykryciu. Dopuszczenie stosowania 30-letniego terminu przedawnienia nieprawidłowości mogłoby zniechęcać organy krajowe do ścigania nieprawidłowości oraz narażać jednostki wydatkujące fundusze UE na długi okres niepewności prawnej i niebezpieczeństwo, że po jego upływie nie będą w stanie przedstawić dowodu na zgodność spornych transakcji z prawem.

Za nieproporcjonalny TSUE uznał również 30-letni okres przedawnienia określony we francuskim kodeksie cywilnym^[48] i 20-letni termin przedawnienia ustalony w portugalskim kodeksie cywilnym^[49]. Wykluczył też możliwość stosowania 10-letniego terminu przedawnienia ustalonego w niemieckich przepisach podatkowych^[50]. Wskazał, że – jak wynikało z akt sprawy – do przedawniania nieprawidłowości sądy niemieckie do tej pory stosowały wyłącznie 30-letni termin przedawnienia ustalony w niemieckim kodeksie cywilnym, którego proporcjonalność TSUE zakwestionował. Zastosowanie w takiej sytuacji 10-letniego terminu przedawnienia określonego w przepisach podatkowych było niedopuszczalne, nawet jeżeli jego długość byłaby zgodna z zasadą proporcjonalności. Termin przedawnienia, aby móc spełniać funkcję gwaranta pewności prawa, powinien być bowiem ustalony z góry^[51], a jego stosowanie w drodze analogii powinno być wystarczająco przewidywalne dla jednostki^[52]. Ponieważ 10-letni termin przedawnienia wymogu tego nie spełnił, TSUE orzekł, że w rozpatrywanej sprawie powinien zostać zastosowany czteroletni termin przedawnienia określony w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995.

Kompletność wywodu wymaga odwołania się do polskich przepisów ustalających terminy przedawnienia nieprawidłowości. Zgodnie z art. 66a w zw. z art. 60 pkt 6 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych^[53] termin przedawnienia zobowiązania do zwrotu należności z tytułu środków przeznaczonych na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich oraz innych należności związanych z realizacją projektów finansowanych z udziałem tych środków, a także odsetek od tych środków i od tych należności, wynosi pięć lat. W świetle ustaleń TSUE w przytoczonej sprawie C-584/15, Glencore Céréales France^[54] dotyczącej pięcioletniego terminu przedawnienia nieprawidłowości, którego proporcjonalność uznał TSUE, można twierdzić, że ustanowiony w polskich przepisach pięcioletni termin przedawniania nieprawidłowości jest również zgody z zasadą proporcjonalności. Termin ten powinien być stosowany zgodnie z omawianymi zasadami dotyczącymi przedawniania nieprawidłowości, ustalonymi w rozporządzeniu 2988/1995.
 

Do ustanowienia w przepisach sektorowych UE terminu przedawnienia nieprawidłowości krótszego od czteroletniego terminu przedawnienia^[55] TSUE odniósł się w wyroku w sprawie C-278/02, Handlbauer^[56]. Ze względu na znaczną skalę nieprawidłowości dotyczących refundacji wywozowych do wołowiny, do których dochodziło na przełomie lat 1999 i 2000, austriackie organy celne przeprowadziły kontrole w firmie Handlbauer, która uzyskała refundacje w 1996 r. W wyniku kontroli ujawniono, że wołowina wywieziona przez tę spółkę w 1996 r. na Węgry nie pochodziła z państw członkowskich, co stanowiło warunek uzyskania refundacji wywozowej. Ze względu na tę nieprawidłowość spółka została zobowiązana do zwrotu otrzymanych środków i została na nią nałożona kara finansowa. Handlbauer zakwestionowała możliwość zastosowania powyższych środków ze względu na upływ terminu przedawnienia nieprawidłowości, który zgodnie z przepisami austriackimi wynosił mniej niż cztery lata. Sąd krajowy wskazał, że przewidziany w przepisach austriackich termin przedawnienia nieprawidłowości był krótszy niż czteroletni termin przedawnienia nieprawidłowości ustalony w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995, a w myśl tych przepisów krótsze terminy przedawnienia mogą zostać przyjmowane jedynie w unijnych przepisach sektorowych. Stanowisko sądu austriackiego podzielił TSUE i wskazał, że sąd ten powinien zastosować czteroletni termin przedawnienia nieprawidłowości ustalony w art. 3 ust. 1 rozporządzenia 2988/1995. Jeżeli zatem unijne rozporządzenia sektorowe nie ustalają terminu przedawnienia nieprawidłowości krótszego od czteroletniego terminu przedawnienia nieprawidłowości określonego w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995, a termin przedawnienia ustalony w prawie krajowym jest krótszy, stosuje się czteroletni termin przedawnienia nieprawidłowości^[57].
 

Zgodnie z art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995 okres przedawnienia nieprawidłowości wynosi cztery lata od dopuszczenia się jej. Była już mowa o tym, że w myśl orzecznictwa TSUE, dopuszczenie się nieprawidłowości oznacza działanie lub zaniechanie podmiotu gospodarczego stanowiące naruszenie prawa UE lub prawa krajowego stosowanego w związku z prawem UE oraz wystąpienie rzeczywistej lub potencjalnej szkody w budżecie Unii. Termin przedawnienia nieprawidłowości rozpoczyna swój bieg w chwili zdarzenia, które miało miejsce jako ostatnie^[58]. Reguły te mają zastosowanie do przedawnienia nieprawidłowości polegającej na jednorazowym działaniu lub zaniechaniu, określanej jako nieprawidłowość jednorazowa. Inne są zasady przedawnienia nieprawidłowości ciągłej lub powtarzającej się. Zostaną one przedstawione poniżej^[59].
 

Zgodnie z art. 3 ust. 1 akapit 2 rozporządzenia nr 2988/1995 w przypadku nieprawidłowości ciągłych lub powtarzających się, okres przedawnienia biegnie od dnia, w którym nieprawidłowość ustała.

Pojęcie nieprawidłowości ciągłej TSUE wyjaśnił w wyroku w sprawie C-465/10, Chambre de commerce^[60]. Dotyczył on projektu finansowanego z EFRR, realizowanego przez francuską izbę przemysłowo-handlową we francuskim regionie Indre, którego celem było pozyskanie inwestorów chcących prowadzić działalność gospodarczą w tym regionie. Prefekt Indre przekazał CCI Indre (beneficjentowi) dotację z EFRR na realizację projektu na podstawie umowy zawartej w 1996 r. W wyniku kontroli przeprowadzonej w 2000 r. ujawniono, że CCI Indre powierzył realizację projektu podwykonawcy z naruszeniem dyrektywy z zakresu zamówień publicznych. W toku postępowania zmierzającego do zwrotu dotacji wypłaconej w wyniku nieprawidłowości powstało pytanie o początek biegu terminu jej przedawnienia. Sąd francuski analizował, czy bieg ten rozpoczął się w dniu uzyskania dotacji z EFRR przez CCI Indre, czy w dniu, w którym CCI Indre wypłacił wynagrodzenie podwykonawcy wybranemu z naruszeniem przepisów z zakresu zamówień publicznych. TSUE orzekł, że fundusze UE przyznane CCI Indre z EFRR nabrały charakteru świadczenia nienależnego od momentu naruszenia przepisów UE. Wyjaśnił, że dyrektywa z zakresu zamówień publicznych została przyjęta w celu wyeliminowania przeszkód w swobodnym świadczeniu usług i ochrony interesów podmiotów gospodarczych, którzy zamierzają świadczyć usługi w państwach członkowskich, w których nie mają swojej siedziby. Wskazał, że ingerencja w swobodę świadczenia usług, w wyniku naruszenia tej dyrektywy, trwała przez cały czas wykonywania umowy zawartej z jej naruszeniem. TSUE orzekł, że naruszenie przez CCI Indre tej dyrektywy w toku wydatkowania środków z EFRR spowodowało szkodę w budżecie Unii, która trwała przez cały czas realizacji umowy zawartej z podwykonawcą z naruszeniem prawa UE. Nieprawidłowość tę TSUE uznał za nieprawidłowość ciągłą w rozumieniu art. 3 ust. 1 akapit 2 rozporządzenia nr 2988/1995. Uwzględniając, że umowa CCI Indre z podwykonawcą została wykonana, termin przedawnienia nieprawidłowości rozpoczął bieg w dniu, w którym zakończono realizację tej umowy.

Pojęcie nieprawidłowości powtarzającej się zostało również wyjaśnione w orzecznictwie TSUE w wyroku w sprawie C-52/14, Pfeifer & Langen^[61]. Nieprawidłowości zarzucane w tej sprawie spółce polegały na błędnym określaniu ilości cukru w deklaracjach przedkładanych w latach 1987/1988-1996/1997 w celu uzyskania refundacji kosztów jego składowania. TSUE wskazał, że aby nieprawidłowość miała charakter nieprawidłowości powtarzającej się w rozumieniu art. 3 ust. 1 akapit 2 rozporządzenia nr 2988/1995, pomiędzy poszczególnymi nieprawidłowościami jednorazowymi, składającymi się na nieprawidłowość powtarzającą się, musi minąć określony czas. Czas ten nie może jednak przekroczyć czteroletniego okresu przedawnienia określonego w art. 3 ust. 1 akapit 1 rozporządzenia nr 2988/1995, gdyż po jego upływie poszczególne nieprawidłowości ulegają przedawnieniu jako nieprawidłowości jednorazowe. TSUE orzekł też, że nieprawidłowość powtarzająca się ustaje w dniu, w którym ustaje ostatnia z nieprawidłowości jednorazowych składających się na nieprawidłowość powtarzającą się. Natomiast w wyroku w sprawie C-279/05, Vonk Dairy Products^[62], dotyczącym bezpodstawnego uzyskania refundacji wywozowej do eksportu holenderskiego sera do USA i Kanady, TSUE orzekł, że nieprawidłowość ma charakter powtarzający się, jeżeli została popełniona przez podmiot, który czerpał korzyści ekonomiczne z ogółu podobnych transakcji naruszających ten sam przepis prawa. Nie ma w tym względzie znaczenia, czy nieprawidłowość dotyczyła stosunkowo niewielkiej części wszystkich transakcji dokonanych w danym okresie i czy transakcje, wobec których stwierdzono nieprawidłowości, dotyczyły za każdym razem różnych partii towaru.
 

Zgodnie z art. 3 ust. 1. akapit 2 rozporządzenia nr 2988/1995 w przypadku programów wieloletnich okres przedawnienia nieprawidłowości biegnie do momentu ostatecznego zakończenia programu. TSUE przyjmuje, że termin przedawnienia nieprawidłowości popełnianych w ramach programów wieloletnich jest określany na zasadach ogólnych i wynosi cztery lata, pod warunkiem że krótszy termin przedawnienia nie został ustalony w unijnych przepisach sektorowych, a dłuższy termin przedawnienia – w przepisach krajowych. Inaczej jednak niż w przypadku przedawnienia nieprawidłowości jednorazowych, ciągłych lub powtarzających się, okres przedawnienia nieprawidłowości popełnianych w ramach programów wieloletnich zależy od ostatecznego terminu zakończenia tego programu. Jeżeli czas trwania programu wieloletniego przekroczy cztery lata, okres przedawnienia nieprawidłowości popełnionych w jego ramach będzie biegł do momentu ostatecznego zakończenia tego programu.

Reguły przedawniania nieprawidłowości popełnianych w ramach wdrażania programów wieloletnich TSUE wyjaśnił w wyroku C-436/15, Alytaus regiono atliek? tvarkymo centras^[63] dotyczącym utworzenia systemu gospodarowania odpadami w rejonie Alytus na Litwie. Powstała w tej sprawie wątpliwość sądu dotyczyła tego, czy projekt ten, który w latach 2001-2004 był finansowany ze środków Instrumentu Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej, a w latach 2004-2008 z Funduszu Spójności, mógł zostać uznany za program wieloletni w rozumieniu art. 3 ust. 1 akapit 2 rozporządzenia nr 2988/1995. TSUE wyjaśnił, że zastosowane w tym przepisie pojęcia „program” i „projekt” mogą być używane zamiennie, a sformułowanie „program wieloletni” stanowi pojęcie przekrojowe, mogące występować we wszystkich dziedzinach objętych politykami UE, w których są wydatkowane fundusze UE. TSUE wskazał, że nie ma potrzeby ustalać ścisłego związku terminologicznego między pojęciem „program wieloletni” a pojęciami stosowanymi w rozporządzeniach ustanawiających różne fundusze UE, i za tego rodzaju program należy uznać analizowany projekt. Natomiast wieloletność jako cecha omawianych programów oznacza okres, który powinien wynosić przynajmniej dwa lata, gdyż rok wraz z następującą po nim częścią roku nie wpisują się w definicję pojęcia wieloletni, co potwierdza również systematyka przepisów dotyczących zobowiązań budżetowych^[64].

TSUE orzekł też, że rozporządzenie nr 2988/1995 nie określa początku biegu terminu przedawnienia nieprawidłowości popełnianej w ramach programu wieloletniego, a moment ten jest różny i zależy od etapów i działań podejmowanych w poszczególnych programach. W przypadku analizowanego projektu ostateczny termin jego zakończenia został wyznaczony w decyzji Komisji na dzień, w którym zostały wykonane wszystkie zrealizowane w jego ramach prace. Ostateczne zakończenie programu w rozumieniu art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995 nie wyznacza upływu terminu przedawnienia nieprawidłowości, których dopuszczono się w toku jego realizacji. W terminie tym przedawniają się jedynie te nieprawidłowości, które popełniono cztery lata przed ostatecznym zakończeniem programu, jeżeli termin przedawnienia nie został przerwany wcześniej. Innymi słowy, termin przedawnienia nieprawidłowości popełnianych w toku wdrażania programów wieloletnich pozwala na wydłużenie terminu przedawnienia, lecz nie na jego skrócenie.
 

Zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995 każda nieprawidłowość pociąga za sobą, z reguły, cofnięcie bezprawnie uzyskanej korzyści. Natomiast w myśl art. 4 ust. 2 rozporządzenia nr 2988/1995 cofnięcie bezprawnie uzyskanej korzyści obejmuje korzyść łącznie, jeżeli zostało to przewidziane, z odsetkami, które mogą być ustalane w oparciu o stawkę ryczałtową.

TSUE wyjaśnił, że przepisy art. 3 rozporządzenia nr 2988/1995 dotyczące przedawnienia odsetek nie mają zastosowania, jeżeli odsetki są dochodzone wyłącznie na podstawie prawa krajowego, a nie na podstawie prawa UE^[65]. Natomiast zasady przedawniania odsetek naliczanych na podstawie prawa unijnego TSUE określił w sprawie C-584/15, Glencore Céréales France^[66] dotyczącej zwrotu refundacji wywozowych do zboża, które spółka Glencore otrzymała od międzybranżowego krajowego biura ds. zbóż (dalej: „biuro”). Biuro, wezwaniem doręczonym spółce w dniu 25 lutego 2004 r., zobowiązało ją do zwrotu kwoty ponad 93 tys. EUR z tytułu nieprawidłowości w wywozie jęczmienia, do których doszło w 1999 r. Natomiast wezwaniem doręczonym spółce w dniu 5 stycznia 2006 r. zażądało zwrotu ponad 1 mln EUR z tytułu nieprawidłowego przechowywania pszenicy, do których doszło między majem a wrześniem 2000 r. Spółka zapłaciła żądane kwoty w kwietniu 2010 r. Pismem doręczonym spółce w dniu 16 kwietnia 2013 r. biuro wezwało spółkę do zapłaty kwoty ponad 289 tys. EUR z tytułu odsetek od nienależnie uzyskanych refundacji wywozowych. Sąd francuski rozstrzygający skargę spółki na decyzję biura nakazującą zapłatę odsetek wniósł do TSUE o wyjaśnienie zasad stosowania art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995 do przedawniania odsetek od zwracanych kwot uzyskanych w wyniku nieprawidłowości. TSUE wskazał, że występowanie w roli dłużnika z tytułu odsetek od zwracanych kwot, uzyskanych w wyniku nieprawidłowości, nie stanowi wobec tego dłużnika nieprawidłowości ciągłej lub powtarzającej się w rozumieniu art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995, lecz jest skutkiem popełnienia nieprawidłowości prowadzącej do zwrotu nienależnie uzyskanych kwot. Potwierdził też, że bieg terminu przedawnienia odsetek należnych od zwracanych kwot, uzyskanych w wyniku nieprawidłowości, biegnie od dnia, w którym popełniono tę nieprawidłowość, a nie od dnia, od którego zaczęto je naliczać, co rozważał sąd krajowy.
 

W myśl art. 3 ust. 1 akapit 3 rozporządzenia nr 2988/1995 przerwanie okresu przedawnienia jest spowodowane przez każdy akt właściwego organu władzy, o którym zawiadamia się daną osobę, a który odnosi się do śledztwa lub postępowania w sprawie nieprawidłowości. Po każdym przerwaniu okres przedawnienia biegnie na nowo.

Wymogi, które musi spełniać akt, o którym stanowi art. 3 ust. 1 akapit 3 rozporządzenia nr 2988/1995, aby skutecznie przerwać bieg terminu przedawnienia nieprawidłowości, TSUE wyjaśnił w wyroku w sprawie C-52/14, Pfeifer & Langen^[67]. Spółka Pfeifer & Langen, producent cukru, otrzymywała w latach 1987/1988-1996/1997 refundacje na poczet kosztów jego składowania, finansowane z budżetu UE. W 1997 roku w wyniku kontroli przeprowadzonej przez niemieckie władze ujawniono, że we wnioskach o refundacje spółka pominęła ilości cukru przekraczające dopuszczalne kwoty produkcyjne, w wyniku czego uzyskała nienależne refundacje. Niemiecka prokuratura wszczęła przeciwko spółce dochodzenie w sprawie oszustwa podatkowego i oszustwa subwencyjnego, a urząd federalny ds. rolnictwa i żywności – postępowanie w sprawie zwrotu refundacji uzyskanych w wyniku nieprawidłowości. W 2000 roku urzędnicy tego urzędu przesłuchali pracowników spółki, a w 2002 roku sporządzili raport potwierdzający, że część refundacji została spółce wypłacona nienależnie, w wyniku nieprawidłowości. W 2003 roku urząd federalny wydał decyzję nakazującą spółce ich zwrot. Spółka wniosła do urzędu zażalenie, w którym twierdziła, że nieprawidłowości, których miała się dopuścić w roku 1988/1989, uległy przedawnieniu. Urząd federalny nie zgodził się i wskazał, że nieprawidłowości dotyczące tego roku nie uległy przedawnieniu, gdyż czteroletni termin przedawnienia nieprawidłowości^[68] został przerwany przez czynności prowadzone przez ten urząd, władze celne i prokuraturę. W ocenie urzędu federalnego działania spółki należało uznać za nieprawidłowości powtarzające się^[69], co oznaczało, że bieg ich przedawnienia rozpoczął się w dniu wykrycia ostatniej nieprawidłowości, co miało miejsce w 1997 roku. Spółka zaskarżyła decyzję urzędu do sądu administracyjnego w Kolonii, który zwrócił się do TSUE o wyjaśnienie reguł przedawniania nieprawidłowości.

TSUE wskazał, że akt zawiadamiający, odnoszący się do śledztwa lub postępowania w sprawie nieprawidłowości^[70], aby skutecznie przerywać bieg terminu przedawnienia nieprawidłowości, musi w wystarczająco dokładny sposób określać transakcje, wobec których istnieje podejrzenie ich wystąpienia. Może to być, jak w omawianej sprawie, raport końcowy z czynności kontrolnych potwierdzający, że część refundacji została wypłacona spółce w wyniku popełnionej przez nią nieprawidłowości lub – jak w wyroku w sprawie T-125/01, José Martí Peix^[71] – pisemna informacja o rozpoczęciu postępowania zmierzającego do obniżenia kwoty pomocy udzielonej z funduszy UE ze względu na nieprawidłowości popełnione w toku realizacji projektu. Mogą to być również, jak w sprawie C-367/09, SGS Belgium^[72], sprawozdanie z kontroli przeprowadzonej przez organy celne stwierdzające nieprawidłowość polegającą na sfałszowaniu danych w świadectwie pochodzenia produktów rolnych, a także pismo nakładające w związku z tym karę na importera i wezwanie go do przedstawienia dokumentów wykazujących rzeczywiste dane dotyczące wprowadzonych do obrotu produktów rolnych. Może to być również, jak w sprawie C-278/02, Handlbauer^[73], sprawozdanie organu krajowego stwierdzające nieprawidłowość przekazane osobie, która przyczyniła się do jej popełnienia, nakładające na nią z tego tytułu karę oraz wzywające do przedstawienia dodatkowych wyjaśnień. W sprawie tej TSUE przypomniał gwarancyjny cel przepisów ustalających terminy przedawnienia, który nie zostałby w pełni osiągnięty, gdyby bieg terminu przedawnienia mogła przerwać jakakolwiek czynność kontrolna organów krajowych, niemającą związku z podejrzewanymi nieprawidłowości. Z tego względu aktem zawiadamiającym, odnoszącym się do śledztwa lub postępowania w sprawie nieprawidłowości^[74], nie jest informacja wystosowana przez władze celne do beneficjenta funduszy UE, uzasadniająca konieczność przeprowadzenia u niego kontroli celnych ze względu na ryzyko występowania nieprawidłowości.

TSUE wyjaśnił również, że pojęcie „właściwy organ władz”, o którym mowa w art. 3 ust. 1 akapit 3 rozporządzenia nr 2988/1995, oznacza organ uprawniony do prowadzenia dochodzenia lub postępowania w sprawie nieprawidłowości. Nie musi to być organ uprawniony do przyznawania dotacji ani do odzyskania kwot wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości.

TSUE wskazał także wymogi konieczne do uznania danej osoby za zawiadomioną o czynności odnoszącej się do śledztwa lub postępowania w sprawie nieprawidłowości^[75], co jest konieczne dla przerwania terminu przedawnienia nieprawidłowości. Powstała wątpliwość dotyczyła tego, czy za tego rodzaju osoby mogą zostać uznani pracownicy spółki przesłuchiwani przez organy krajowe w toku postępowania kontrolnego. TSUE wykluczył taką możliwość i wskazał, że pojęcie dana osoba oznacza podmiot podejrzewany o popełnienie nieprawidłowości będącej przedmiotem dochodzenia lub postępowania, którym w rozpatrywanej sprawie była spółka Pfeifer & Langen. Stwierdził również, że rozporządzenie nr 2988/1995 nie określa zasad dotyczących zawiadomienia danej osoby o czynności odnoszącej się do dochodzenia lub postępowania w sprawie nieprawidłowości. Warunek ten według TSUE jest spełniony, jeśli z całokształtu okoliczności wynika, że dana osoba została rzeczywiście zawiadomiona o tego rodzaju czynności. W przypadku osoby prawnej warunek ten jest spełniony, jeżeli zawiadomiona jest osoba, której zachowanie można przypisać osobie prawnej zgodnie z przepisami prawa krajowego.
 

Zgodnie z art. 3 ust. 1 akapit 4 rozporządzenia nr 2988/1995 upływ terminu przedawnienia nieprawidłowości następuje najpóźniej w dniu, w którym mija okres odpowiadający podwójnemu terminowi okresu przedawnienia, jeżeli do tego czasu właściwy organ władzy nie wymierzył kary. Nie dotyczy to przypadków, w których postępowanie administracyjne zostało zawieszone zgodnie z art. 6 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995.

W wyroku TSUE w sprawie C-52/14, Pfeifer & Langen^[76] TSUE wyjaśnił, że okres odpowiadający podwójnemu terminowi przedawnienia stanowi nieprzekraczalny termin przedawnienia nieprawidłowości. Termin ten przyczynia się, w ocenie TSUE, do zwiększenia pewności prawa podmiotów korzystających z funduszy UE i stanowi przeszkodę, aby przedawnienie nieprawidłowości mogło być przeciągane przez powtarzające się, przerywające je czynności. Termin ten jest stosowany zarówno w postępowaniach zmierzających do nałożenia kar administracyjnych za popełnione nieprawidłowości, co wynika wprost z art. 3 ust. 1 akapit 4 rozporządzenia nr 2988/1995, lecz również, co orzekł TSUE w sprawie C?383/14, Sodiaal International^[77], w postępowaniach zmierzających do odzyskania kwoty wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości. Z wyroku w sprawie C-584/15, Glencore Céréales France^[78] wynika ponadto, że termin ten jest stosowany również do dochodzenia odsetek od zwracanych kwot, otrzymanych w wyniku nieprawidłowości. W sprawie tej, tytułem przypomnienia, krajowy organ najpierw wezwał spółkę do zwrotu refundacji wywozowych uzyskanych w wyniku nieprawidłowości (wezwanie z 2004 roku dotyczące nieprawidłowości z 1999 roku i wezwanie z 2006 roku dotyczące nieprawidłowości z 2000 roku), a dopiero następnie nakazał jej zapłatę odsetek od zwracanych kwot (wezwanie z 2013 roku). W odpowiedzi na pytanie sądu krajowego o reguły stosowane w tej sprawie TSUE orzekł, że roszczenie o zapłatę odsetek od nienależnie otrzymanych refundacji wywozowych przedawniło się w terminie określonym w art. 3 ust. 1 akapit 4 rozporządzenia nr 2988/1995, tj. w dniu, w którym minął okres odpowiadający podwójnemu terminowi okresu przedawnienia, jeżeli w tym terminie organ krajowy, mimo wystąpienia z żądaniem zwrotu nienależnie otrzymanych refundacji wywozowych, nie wydał decyzji w sprawie odsetek.
 

Organy krajowe państw członkowskich prowadzą postępowania w sprawach dotyczących wydatkowania funduszy UE na podstawie prawa krajowego, przy uwzględnieniu wymogów prawa unijnego. Wymogi związane z wydatkowaniem funduszy UE w wyniku nieprawidłowości określa omówione w niniejszym opracowaniu rozporządzenie nr 2988/1995, stanowiące przedmiot bogatego orzecznictwa TSUE. Przepisy tego rozporządzenia zobowiązują organy krajowe państw członkowskich do prowadzenia postępowań mających na celu zwrot kwot wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości, a także do nakładania kar administracyjnych, w przypadkach określonych w unijnych rozporządzeniach sektorowych. Państwa członkowskie mogą odstąpić od prowadzenia tych postępowań w przypadku przedawnienia nieprawidłowości, na zasadach określonych w art. 3 rozporządzenia nr 2988/1995.

Zgodnie z tym artykułem termin przedawnienia nieprawidłowości wynosi cztery lata i biegnie od dnia jej popełnienia. Terminy przedawnienia nieprawidłowości krótsze od czteroletniego terminu przedawnienia mogą być ustalone w unijnych rozporządzeniach sektorowych, nie mogą być jednak krótsze niż trzy lata^[79]. Państwa członkowskie mogą natomiast ustalić terminy przedawnienia nieprawidłowości dłuższe od czteroletnich i trzyletnich terminów przedawnienia^[80]. W wykonaniu tej normy kompetencyjnej, polski ustawodawca ustanowił pięcioletni termin przedawnienia (art. 66a w zw. z art. 60 pkt 6 ustawy o finansach publicznych). Termin ten powinien być stosowany przy poszanowaniu zasad dotyczących przedawniania nieprawidłowości ustalonych w art. 3 rozporządzeniu nr 2988/1995.

Rozpoczęcie biegu terminu przedawniania nieprawidłowości zależy od rodzaju nieprawidłowości. Bieg terminu przedawnienia nieprawidłowości jednorazowej rozpoczyna się z chwilą popełnienia czynu wypełniającego jej znamiona^[81]. Natomiast w przypadku nieprawidłowości ciągłych lub powtarzających się bieg terminu przedawnienia biegnie od dnia, w którym nieprawidłowość ta ustała.

Okres przedawnienia nieprawidłowości jest przerywany przez każdy akt właściwego organu władzy odnoszący się do śledztwa lub postępowania w sprawie nieprawidłowości, o którym zawiadamia się właściwą osobę. Po każdym przerwaniu okres przedawnienia biegnie na nowo^[82]. Upływ terminu przedawnienia nieprawidłowości następuje najpóźniej w dniu, w którym mija okres odpowiadający podwójnemu terminowi okresu przedawnienia, jeżeli do tego czasu właściwy organ władzy nie wymierzył kary^[83], z wyjątkiem spraw, w których postępowanie administracyjne zostało zawieszone^[84].

Z orzecznictwa TSUE wynika, że omówione przepisy art. 3 rozporządzenia nr 2988/1995 dotyczące przedawnienia nieprawidłowości są bezpośrednio skuteczne, co oznacza, że mogą być stosowane wprost przez organy krajowe w postępowaniach zmierzających do odzyskania funduszy UE wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości i do nakładania z tego tytułu kar. Wielość pytań prejudycjalnych kierowanych przez sądy krajowe do TSUE z wnioskami o wyjaśnienie ustanowionych w tym przepisie reguł wskazuje, że przepisy te są stosowane w postępowaniach krajowych. Przemawia za tym również praktyka polskiego orzecznictwa administracyjnego.
 
Justyna Łacny
dr hab., profesor Politechniki Warszawskiej; specjalizuje się w prawie Unii Europejskiej, w szczególności w problematyce funduszy UE

 

[1] Autonomia proceduralna państw członkowskich wyraża koncepcję kompetencji proceduralnej państw członkowskich, zgodnie z którą państwa te, rozstrzygając sprawy oparte na prawie unijnym, korzystają z procedury krajowej, przy poszanowaniu ustanowionych w tym względzie ograniczeń. Szerzej zob. A. Wróbel, Autonomia proceduralna państw członkowskich. Zasada efektywności i zasada efektywnej ochrony sądowej w prawie Unii Europejskiej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1/2005, s. 39.

[2] Wyroki TSUE z 16 grudnia 1976 r. w sprawie 33/76, Rewe, EU:C:1976:188 i 45/76, Comet, EU:C:1976:191. W sprawach tych TSUE stwierdził, że do krajowego systemu prawnego państw członkowskich należy wyznaczenie właściwych sądów i określenie przepisów proceduralnych stosowanych do dochodzenia roszczeń opartych na prawie UE. Przepisy te nie mogą jednak być mniej korzystne od przepisów dotyczących podobnych skarg o charakterze krajowym (zasada ekwiwalentności) oraz nie mogą w praktyce czynić niemożliwym lub nadmiernie trudnym wykonywania uprawnień opartych na prawie UE (zasada skuteczności).

[3] Rozporządzenie Rady (WE, EURATOM) nr 2988/1995 z dnia 18 grudnia 1995 r. w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich, Dz. Urz. WE L 312 z 23.12.1995 r., s. 1 (dalej: „rozporządzenie nr 2988/1995”).

[4] Wyroki TSUE: z 11 czerwca 2015 r. w sprawie C?52/14, Pfeifer & Langen, EU:C:2015:381, pkt 20; z 2 marca 2017 r., w sprawie C?584/15, Glencore Céréales France, EU:C:2017:160, pkt 23 oraz z 3 października 2019 r. w sprawie C-378/18, Westphal, EU:C:2019:832, pkt 24.

[5] Wyrok TSUE z 5 marca 2019 r. w sprawie C?349/17, Eesti Pagar, EU:C:2019:172, pkt 116 i przytoczone tam orzecznictwo.

[6] Wyroki TSUE: z 24.6.2004 r. w sprawie C-278/02 Handlbauer, EU:C:2004:388, pkt 32-35; z 29 stycznia 2009 r., sprawy połączone C-278/07 do C-280/07, Josef Vosding, EU:C:2009:38, pkt 27.

[7] Zob. m.in. wyroki NSA w sprawach: I GSK 1706/20, I GSK 1516/20, I GSK 1706/20 i I GSK 2243/18; wyroki Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (dalej: „WSA”) w Warszawie w sprawach: V SA/Wa 415/20, V SA/Wa 402/20, V SA/Wa 399/20 i V SA/Wa 414/20; wyroki WSA w Łodzi w sprawach: III SA/Łd 173/20 i III SA/Łd 774/21; wyrok WSA w Olsztynie w sprawach: I SA/Ol 227/20, I SA/Ol 225/20 i I SA/Ol 324/20; wyrok WSA w Rzeszowie w sprawie I SA/Rz 441/20; wyroki WSA we Wrocławiu w sprawach: III SA/Wr 764/20 i III SA/Wr 51/20 oraz wyroki WSA w Szczecinie w sprawach: I SA/Sz 995/19 i I SA/Sz 536/18.

[8] J. Łacny, Skutki nieprawidłowego wydatkowania funduszy UE w świetle prawa UE i orzecznictwa sądów UE –  część I: „Temidium” 3/2017, s. 33 i część II: „Temidium” 4/2017, s. 32.

[9] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 (Dz. Urz. UE L 347 z 20.12.2013, s. 320).

[10] EFSI to nazwa obejmująca Europejski Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny, Fundusz Spójności, Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich i Europejski Fundusz Morski i Rybacki.

[11] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1060 z dnia 24 czerwca 2021 r. ustanawiające wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego Plus, Funduszu Spójności, Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji i Europejskiego Funduszu Morskiego, Rybackiego i Akwakultury, a także przepisy finansowe na potrzeby tych funduszy oraz na potrzeby Funduszu Azylu, Migracji i Integracji, Funduszu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Instrumentu Wsparcia Finansowego na rzecz Zarządzania Granicami i Polityki Wizowej (Dz. Urz. UE L 231 z 30.6.2021, s. 159).

[12] Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego Plus, Funduszu Spójności, Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, Europejskiego Funduszu Morskiego, Rybackiego i Akwakultury, Funduszu Azylu, Migracji i Integracji, Funduszu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Instrumentu Wsparcia Finansowego na rzecz Zarządzania Granicami i Polityki Wizowej.

[13] Opinia Rzecznika Generalnego z 17 listopada 2015 r. w sprawie C-406/14, Wrocław – Miasto na prawach powiatu przeciwko Ministrowi Infrastruktury i Rozwoju, EU:C:2015:761.

[14] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady pt. „Ochrona interesów finansowych UE – Zwalczanie nadużyć finansowych. Sprawozdanie roczne – 2014 r.”, COM(2015) 386 final, s. 14.

[15] Wyrok TSUE z 21 grudnia 2011 r. w sprawie C?465/10, Chambre de commerce et d’industrie de l’Indre, EU:C:2011:867, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo.

[16] Opinia Rzecznika Generalnego Y. Bota z 14 stycznia 2016 r. w sprawach połączonych C-260/14 i C-261/14, Jude?ul Neam? i Jude?ul Bacău, EU:C:2016:7.

[17] Wyrok TSUE z 21 grudnia 2011 r. w sprawie C-465/10, Chambre de commerce et d’industrie de l’Indre, EU:C:2011:867, pkt 47.

[18] Wyrok TSUE z 5 maja 2019 r. w sprawie C-349/17, Eesti Pagar, ECLI:EU:C:2019:172.

[19] Gdy nieprawidłowość systemowa jest powodem korekty finansowej nakładanej przez państwo członkowskie, anulowane w wyniku tej korekty wsparcie finansowe z funduszy UE może być ponownie wykorzystane przez to państwo w ramach danego programu operacyjnego, z wyjątkiem operacji (transakcji), której dotyczyła nieprawidłowość systemowa (art. 103 ust. 3 rozporządzenia nr 2021/1060). Na temat korekt finansowych szerzej zob. J. Łacny, Korekty finansowe nakładane przez Komisję Europejską na państwa członkowskie za niezgodne z prawem wydatkowanie funduszy Unii Europejskiej, Warszawa 2017.

[20] Art. 2 pkt 37 rozporządzenia nr 1303/2013 i art. 2 ust. 33 rozporządzenia nr 2021/1060.

[21] Art. 2 ust. 31 rozporządzenia nr 2021/1060.

[22] Art. 1 ust. 2 rozporządzenia nr 2988/1995.

[23] Art. 2 pkt 36 rozporządzenia nr 1303/2013 i art. 2 ust. 31 rozporządzenia nr 2021/1060

[24] Wyroki TSUE: 2 marca 2017 r. w sprawie C?584/15, Glencore Céréales France, EU:C:2017:160, pkt 47 oraz z 5 maja 2019 r. w sprawie C-349/17, Eesti Pagar, ECLI:EU:C:2019:172.

[25] Wyroki TSUE: z 16 maja 2002 r. w sprawie C-63/00, Schilling i Nehring, EU:C:2002:296 oraz z 19 listopada 2002 r. w sprawie C-304/00, Strawson i Gagg & Sons, EU:C:2002:695, pkt 46, 52 i 65.

[26] Wyroki TSUE: z 21 września 1983 r. sprawach połączonych 205/82 do 215/82, Deutsche Milchkontor, EU:C:1983:233, pkt 22 oraz z 13 marca 2008 r. w sprawach połączonych C-383/06 do C-385/06, Vereniging Nationaal Overlegorgaan Sociale Werkvoorziening, EU:C:2008:165, pkt 38, 53 i 58.

[27] Wyroki TSUE z 14 grudnia 2000 r. w sprawie C-110/99, Emsland -Starke, EU:C:2000:695, pkt 56 oraz z 4 czerwca 2009 r. w sprawie C-158/08, Pometon, EU:C:2009:349, pkt 27 i 28.

[28] J. Łacny, Możliwość odstąpienia przez państwo członkowskie od odzyskiwania funduszy Unii Europejskiej wydatkowanych w wyniku nieprawidłowości - wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 13.03.2008 r., C-383/06 do C-385/06, Vereniging Nationaal Overlegorgaan Sociale Werkvoorziening, „Europejski Przegląd Sądowy” 4/2018, s. 46-56.

[29] Art. 2 pkt 37 rozporządzenia nr 1303/2013 i art. 2 ust. 33 rozporządzenia nr 2021/1060.

[30] N. Hakkerup, Controls and sanctions EU law, Copenhagen 2001, s. 144-148.

[31] Na ten temat zob. J. Łacny, Przedawnienie nieprawidłowości naruszających interesy finansowe Unii Europejskiej – wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 1.05.2011 r., C-201-202/10, Ze Fu Fleischhandel GmbH i Vion Trading GmbH przeciwko Hauptzollamt Hamburg -Jonas, „Europejski Przegląd Sądowy” 8/2018, s. 49-56.

[32] Wyrok TSUE z 3 września 2015 r. w sprawie C-383/14, Sodiaal International, EU:C:2015:541.

[33] Wyrok TSUE z 11 czerwca 2015 r. w sprawie C?52/14, Pfeifer & Langen, EU:C:2015:381, pkt 67.

[34] Wyroki TSUE: z 28 października 2010 r. w sprawie C-278/02, Handlbauer; z 28 października 2010 r. w sprawie C-367/09, Belgisch SGS Belgium, EU:C:2010:648, pkt 68; z 10 czerwca 2015 r. w sprawie C-52/14, Pfeifer & Langen, EU:C:2015:381 oraz z 6 października 2015 r. w sprawie C-59/14, Ernst Kollmer Fleischimport und -export, EU:C:2015:660, pkt 26.

[35] Wyrok TSUE z 5 maja 2011 r. w sprawach połączonych C?201/10 i C?202/10, Ze Fu Fleischhandel i Vion Trading, EU:C:2011:282, pkt 32 i przytoczone tam orzecznictwo.

[36] Wyroki TSUE: z 6 października 2015 r., w sprawie C?59/14, Firma Ernst Kollmer Fleischimport und -export, EU:C:2015:660, pkt 24-26 oraz z 2 marca 2017 r. w sprawie C?584/15, Glencore Céréales France, EU:C:2017:160, pkt 47.

[37] Wyrok TSUE z 11 czerwca 2015 r. w sprawie C-52/14, Pfeifer & Langen, pkt 24 i 67.

[38] Wyrok TSUE z 6 października 2015 r. w sprawie C-59/14, Firma Ernst Kollmer Fleischimport und -export, pkt 24-25.

[39] Wyrok TSUE z 5 maja 2019 r. w sprawie C-349/17, Eesti Pagar, ECLI:EU:C:2019:172.

[40] Rozporządzenie Komisji (WE) nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87 i 88 Traktatu (ogólne rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych) (Dz. Urz. UE L 214 z 9.08.2008, s. 3).

[41] Rozporządzenie Rady (WE) nr 659/1999 z dnia 22 marca 1999 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania art. 93 Traktatu WE (Dz.U. WE L 83 z 27.3.1999 r., s. 1).

[42] Art. 4 rozporządzenia nr 2988/1995.

[43] Art. 5 rozporządzenia nr 2988/1995. Wyroki TSUE: z 11 czerwca 2015 r. w sprawie C?52/14, Pfeifer & Langen, EU:C:2015:381, pkt 23 oraz z 2 marca 2017 r., w sprawie C?584/15, Glencore Céréales France, EU:C:2017:160, pkt 26.

[44] Wyrok TSUE z 3 października 2019 r. w sprawie C-378/18, Westphal, EU:C:2019:832.

[45] Wyrok TSUE z 22 grudnia 2010 r. w sprawie C-131/10, Corman, EU:C:2010:825, pkt 54-55.

[46] Wyrok TSUE z 17 września 2014 r. w sprawie C?341/13, Cruz & Companhia, EU:C:2014:2230, pkt 59 i przytoczone tam orzecznictwo.

[47] Wyrok TSUE z 2 marca 2017 r. w sprawie C-584/15, Glencore Céréales France, ECLI:EU:C:2017:160, pkt 74.

[48] Wyrok TSUE z 21 grudnia 2011 r. w sprawie C-465/10, Chambre de commerce et d’industrie de l’Indre, EU:C:2011:867.

[49] Wyrok TSUE z 17 września 2014 r. w sprawie C-341/13, Cruz & Companhia, EU:C:2014:2230.

[50] Wyrok TSUE z 1 maja 2011 r. w sprawach połączonych C-201/10 i C-202/10, Vion Trading.

[51] Wyroki TSUE z 15 lipca 1970 r. w sprawie 41/69, ACF Chemiefarma przeciwko Komisji, EU:C:1970:71, pkt 19 oraz z 11 lipca 2002 r. w sprawie C-62/00, Marks & Spencer, EU:C:2002:435, pkt 39.

[52] Wyrok TS z 24 marca 2009 r. w sprawie C-445/06, Danske Slagterier, EU:C:2009:178, pkt 34.

[53] Dz. U. Nr 157 poz. 1240, ze zm.

[54] Wyrok TSUE z 2 marca 2017 r. w sprawie C-584/15, Glencore Céréales France, ECLI:EU:C:2017:160, pkt 74.

[55] Art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995.

[56] Wyrok TSUE z 24 czerwca 2004 r. w sprawie C-278/02, Handlbauer, EU:C:2004:388, pkt 40.

[57] Podobnie wyrok TSUE z 29 stycznia 2009 r. w sprawach połączonych C-278/07 do C-280/07, Josef Vosding Schlacht-, Kühl- und Zerlegebetrieb i in., EU:C:2009:38, pkt 42.

[58] Wyroki TSUE: z 6 października 2015 r. w sprawie C?59/14, Firma Ernst Kollmer Fleischimport und ?export, EU:C:2015:660, pkt 24-27 oraz z 2 marca 2017 r. w sprawie C-584/15, Glencore Céréales France, ECLI:EU:C:2017:160.

[59] TSUE potwierdził znaczenie omawianej reguły w sprawie C-243/17, da Silva Rodrigues TSUE, w której orzekł, że w wypadku nieprawidłowości nieciągłych lub niepowtarzających się, czteroletni okres przedawnienia, o którym mowa w tym art. 3 ust. 1 rozporządzenia 2988/1995 biegnie od dnia dopuszczenia się nieprawidłowości. Postanowienie TSUE z 16 listopada 2017 r. w sprawie C-243/17, da Silva Rodrigues, ECLI:EU:C:2017:873.

[60] Wyrok TSUE z 21 grudnia 2011 r. w sprawie C-465/10, Chambre de commerce i d'industrie de l'Indre, EU:C:2011:867.

[61] Wyrok TSUE z 11 czerwca 2015 r. w sprawie C-52/14, Pfeifer & Langen, ECLI:EU:C:2015:381. Zob. J. Łacny, Bieg terminów przedawnienia nieprawidłowości naruszających interesy finansowe Unii Europejskiej - wprowadzenie do wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 11.06.2015 r., C-52/14, Pfeifer & Langen GmbH & Co. KG przeciwko Bundesanstalt für Landwirtschaft und Ernährung, „Europejski Przegląd Sądowy” 9/2018, s. 50-59.

[62] Wyrok TSUE z 11 stycznia 2007 r. w sprawie C-279/05, Vonk Dairy Products, EU:C:2007:18.

[63] Wyrok TSUE z 15 czerwca 2017 r. w sprawie C-436/15, Alytaus regiono atliek? tvarkymo centras, EU:C:2017:468.

[64] Opinia Rzecznik Generalnej E. Sharpston z 19 stycznia 2017 r. w sprawie C-436/15, Alytaus regiono atliek? tvarkymo centras, EU:C:2017:33, pkt 67.

[65] Wyrok TSUE z 29 marca 2012 r. w sprawie C?564/10, Pfeifer & Langen, ECLI:EU:C:2012:190.

[66] Wyrok TSUE z 2 marca 2017 r. w sprawie C-584/15, Glencore Céréales France, ECLI:EU:C:2017:160.

[67] Wyrok TSUE z 11 czerwca 2015 r. w sprawie C-52/14, Pfeifer & Langen, EU:C:2015:381.

[68] Art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995.

[69] Art. 3 ust. 1 akapit 2 rozporządzenia nr 2988/1995.

[70] Art. 3 ust. 1 akapit 3 rozporządzenia nr 2988/1995.

[71] Wyrok Sądu UE z 13 marca 2013 r. w sprawie T-125/01, José Martí Peix, EU:T:2003:72.

[72] Wyrok TSUE z 28 października 2010 r. w sprawie C-367/09, Belgisch SGS Belgium, EU:C:2010:648.

[73] Wyrok TSUE z 24 czerwca 2004 r. w sprawie C-278/02, Handlbauer, EU:C:2004:388, pkt 40.

[74] Art. 3 ust. 1 akapit 3 rozporządzenia nr 2988/1995.

[75] Art. 3 ust. 1 akapit 3 rozporządzenia nr 2988/1995.

[76] Wyrok TSUE z 11 czerwca 2015 r. w sprawie C?52/14, Pfeifer & Langen, EU:C:2015:381.

[77] Wyrok TSUE z 3 września 2015 r. w sprawie C-383/14, Sodiaal International, EU:C:2015:541, pkt 33.

[78] Wyrok TSUE z 2 marca 2017 r. w sprawie C-584/15, Glencore Céréales France, EU:C:2017:160, pkt 57-61.

[79] Art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995.

[80] Art. 3 ust. 3 rozporządzenia nr 2988/1995.

[81] Art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995.

[82] Art. 3 ust. 1 akapit 3 rozporządzenia nr 2988/1995.

[83] Art. 3 ust. 1 akapit 4 rozporządzenia nr 2988/1995.

[84] Art. 6 ust. 1 rozporządzenia nr 2988/1995.