Z notatnika Jerzego Bralczyka: Kompromis

Promittere to po łacinie „przyrzekać”, więc compromittere to „przyrzekać razem, wspólnie”. Piękna sprawa.

Z notatnika Jerzego Bralczyk: Domniemanie

To mięciutkie słowo jest oczywiście regularnym rzeczownikiem odczasownikowym od domniemać, ale same słowniki mówią, że ten czasownik nie jest używany, a bardzo rzadki bywa niby-zwrotny czasownik domniemać się.

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Mediacja

Słowo mediacja bierze się od słowa medium, czyli „środek”.

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Przedawnienie

Z czasem, tym podobno jedynym prawdziwym wrogiem człowieka, choć też zarazem i lekarzem, i sędzią, i nauczycielem, mamy różne porachunki.

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Grzywna

Grzywna ma wiele wspólnego z grzywą, choć to podobieństwo formy raczej dla przeciętnego użytkownika języka polskiego nie łączy się z podobieństwem znaczeniowym. 

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Zachowek

Zastanawiająca jest czasem różnorodność znaczeń w obrębie tej samej rodziny słów.

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Kazus

Łacińskie słowo casus oznaczało w odniesieniu do istot żywych ‘upadek, upadnięcie’, a w odniesieniu do rzeczy: ‘uderzenie’, ‘zawalenie się’, a także ‘schyłek’. 

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Orzeczenie

Dla gramatyka, ale chyba i dla każdego ucznia, póki jest uczniem, orzeczenie to ‘główny element zdania’. Orzeczeniem orzeka się o innym ważnym elemencie, podmiocie, ale to właśnie orzeczenie o zdaniu stanowi: bez orzeczenia nie ma zdania, są tylko jakieś jego równoważniki, są wyrażenia.

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Rozporządzenie

Rozporządzenie to regularny rzeczownik od czasownika rozporządzić.

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Artykuł

W historii znaczeń słowa artykuł mamy połączone podstawowe perspektywy naszego postrzegania świata: postrzegania bytów jako części i całości, jako umieszczonych w czasie i umieszczonych w przestrzeni. 

Kodeks

Codex to po łacinie „kawałek drewna”: „pień”, „belka”, „kloc”, „deska”. Gdy taką cienką deseczkę pokryło się woskiem, można było na niej rylcem spisywać różne rzeczy, zazwyczaj ważne. Dawne i bardzo dawne techniki piśmiennicze były dosyć niewygodne i mozół pisania, dostępnego niewielkiej liczbie piśmiennych ludzi, sprawiał, że zapisywano rzeczy tylko naprawdę istotne.

Ławnik

W wielkim słowniku Doroszewskiego ławnik to „przedstawiciel społeczeństwa”, „powołany do uczestnictwa w wymiarze sprawiedliwości”.

Umorzenie

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Sędzia

Słowo sędzia to najczęściej występujący rzeczownik w „Panu Tadeuszu” – o jego właściwie głównym bohaterze tak się właśnie mówi, z racji funkcji, godności, urzędu.

Z notatnika Jerzego Bralczyka: Sprawa

W łacinie słowo causa odnosi się i do 'sprawy, rzeczy, przedmiotu', i do 'przyczyny'. W licznych paremiach i potocznych przysłowiach pojawia się ta causa, w polszczyźnie zresztą czasem oddawana przez słowo kauza. U nas słowo sprawa czasem też ma wymiar przyczynowy (jak w wyrażeniu za sprawą), ale rzadko – a w ogóle ma znaczenie tak dalece abstrakcyjne, że kiedy powiemy taka sprawa, to możemy mieć na myśli cokolwiek, także ogólną sytuację.

Z notatnika Jerzego Bralczyka

Proces

Z notatnika Jerzego Bralczyka – Tenor

Na wyrok składa się komparycja, inaczej rubrum, oraz tenor.

Z notatnika Jerzego Bralczyka – Toga

Z notatnika Jerzego Bralczyka – Sentencja

Łacińska sententia jest z czasownika sentire, o bardzo wielu znaczeniach, bo to i „widzieć, słyszeć, czuć, spostrzegać”, i „odczuwać na własnej skórze (nieprzyjemnie), doświadczać, doznawać czego”, i „być podatnym na coś, wrażliwym, chorować na coś”, a także „odczuwać, przeżywać jakieś uczucie”, i „uświadamiać sobie coś, pojmować, orientować się w czymś”, i „myśleć, sądzić”, i „uważać coś za coś”, i „być jakiegoś zdania, trzymać czyjąś stronę”. Wreszcie „głosować, wyrokować, wnosić”. Sententia to zatem i „postanowienie, chęć, życzenie”, i „opinia, zdanie o czymś”, i „wskazówka, rada, przewidywanie”, i „opinia, wniosek”, i „głos (za czymś)”, i „wyrok”, ale też „myśl, sens, treść, znaczenie wypowiedzi”. Miała też dwa specyficzne odniesienia - to był niejako „duch prawa” (w opozycji do jego litery) i „trafne zdanie, maksyma”.

Z notatnika Jerzego Bralczyka – Zadośćuczynienie