Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej - Wyrok TSUE z 25 listopada 2020 r. (C-269/19, Banca B. SA przeciwko A.A.A.) (nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich)
opublikowano: 2020-12-30 przez: Więckowska Milena
1. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczył wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich[1] (dalej: „dyrektywa 93/13/EWG”). Wniosek złożono w ramach sporu pomiędzy instytucją bankową Banca B. SA (dalej: „Bank”) a A.A.A. w przedmiocie domniemanego nieuczciwego charakteru i całkowitej nieważności szeregu warunków zawartych w umowie kredytowej dotyczącej udzielenia kredytu osobistego, zawartej przez A.A.A. z tą instytucją.
[1] Dz. Urz. WE L 095 z 21.04.1993, s. 29.
2. Art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta”.
Art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
Art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów, państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami”.
3. W 2007 r. A.A.A. zawarł z Bankiem umowę kredytową, której przedmiotem było udzielenie kredytu osobistego. W 2017 r. A.A.A. wniósł pozew przeciwko Bankowi Banca B. do sądu wyspecjalizowanego w Klużu?Napoce, domagając się stwierdzenia, że warunki umowne dotyczące zmiennej stopy procentowej są nieuczciwe i stwierdzenia ich bezwzględnej nieważności. Sąd ten częściowo uwzględnił powództwo. W październiku 2018 r. Bank wniósł apelację od tego wyroku do sądu apelacyjnego w Klużu?Napoce (dalej: „sąd odsyłający”), podnosząc że sąd pierwszej instancji zmienił sposób obliczania spornych stóp procentowych w odniesieniu do całego okresu kredytowania, natomiast nie uwzględnił woli stron przy zawieraniu umowy kredytowej, a w konsekwencji sąd ten przekroczył swoje kompetencje jurysdykcyjne i zignorował orzecznictwo TSUE. Zdaniem sądu odsyłającego określenie konsekwencji, jakie należy wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku określającego mechanizm ustalania zmiennej stopy procentowej, ma zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia zawisłego przed nim sporu. W związku z powstałymi wątpliwościami sąd odsyłający postanowił zawiesić postępowanie i zwrócił się do TSUE z czterema pytaniami prejudycjalnymi.
4. Poprzez pytania prejudycjalne, które rozpoznano łącznie, sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków określających mechanizm ustalania zmiennej stopy procentowej w umowie kredytowej takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym oraz w sytuacji gdy umowa ta nie może dalej obowiązywać po usunięciu z niej danych nieuczciwych warunków i gdy nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, który mógłby zostać zastosowany w miejsce owych warunków, wskazany przepis dyrektywy stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy ustalił nowy sposób obliczania stopy procentowej lub wezwał strony do podjęcia negocjacji w celu ustalenia nowego sposobu obliczania tej stopy, bez ograniczania zakresu tych negocjacji.
5. TSUE przypomniał, że system ochrony stworzony przez dyrektywę 93/13/EWG opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem siły negocjacyjnej, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi się on na postanowienia sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść. Ze względu na to gorsze położenie dyrektywa 93/13/EWG zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia mechanizmu zapewniającego, by wszelkie warunki umowne, które nie były indywidualnie negocjowane, mogły zostać poddane kontroli w celu dokonania oceny ich ewentualnie nieuczciwego charakteru[2].
Zdaniem TSUE zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG sąd odsyłający jest zobowiązany do zaniechania stosowania nieuczciwych warunków umownych, aby w braku sprzeciwu konsumenta nie wywierały one wiążących wobec niego skutków[3]. Umowa powinna jednak w zasadzie nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z uchylenia nieuczciwych warunków umownych, o ile takie dalsze obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe zgodnie z zasadami prawa krajowego[4]. W konsekwencji w przypadku stwierdzenia przez sąd krajowy nieważności nieuczciwego warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem sąd ten nie może uzupełnić tej umowy poprzez zmianę treści owego warunku[5]. TSUE uznał bowiem, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takich umowach, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13/EWG. Uprawnienie to przyczyniłoby się do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania tych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały one być unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób uwzględnienie interesu tych przedsiębiorców[6].
6. TSUE przyznał, że w sytuacji, w której umowa zawarta między przedsiębiorcą a konsumentem nie może dalej obowiązywać po usunięciu nieuczciwego warunku, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stoi na przeszkodzie temu, by sąd krajowy w zastosowaniu zasad rządzących prawem zobowiązań usunął nieuczciwy warunek poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym w sytuacjach, w których unieważnienie nieuczciwego warunku zobowiązywałaby sąd do stwierdzenia nieważności danej umowy w całości, narażając przez to konsumenta na szczególnie niekorzystne penalizujące go konsekwencje[7]. Ponadto TSUE orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stoi na przeszkodzie wypełnieniu luk w umowie wynikających z usunięcia z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, które: 1) nie były przedmiotem szczególnej analizy prawodawcy w celu określenia równowagi między całością praw i obowiązków stron umowy, 2) nie korzystają w związku z tym z domniemania braku nieuczciwego charakteru, 3) przewidują, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów i 4) nie stanowią przepisów dyspozytywnych ani przepisów mających zastosowanie w wypadku, gdy strony umowy wyrażą na to zgodę[8].
7. W rozpatrywanej sprawie TSUE zwrócił uwagę, że sąd krajowy powinien czuwać nad tym, aby możliwe było przywrócenie równości stron umowy, której istnienie zostało podane w wątpliwość w wyniku stosowania nieuczciwego warunku wobec konsumenta oraz należy upewnić się, że przedsiębiorca zostanie zniechęcony do wprowadzania takich warunków w umowach oferowanych konsumentom. TSUE przypomniał, że sąd krajowy jest zobowiązany, w miarę możliwości, do stosowania swego prawa krajowego w taki sposób, aby wyciągnąć wszystkie konsekwencje, które zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru danego warunku, i aby osiągnąć rezultat określony w art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, a mianowicie brak związania konsumenta nieuczciwym warunkiem[9]. TSUE uściślił przy tym, że uprawnienia sądu nie mogą wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne w celu przywrócenia równowagi na gruncie umowy między jej stronami, a tym samym ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby spowodować unieważnienie danej umowy kredytowej.
8. W świetle powyższych rozważań na przedłożone pytania TSUE udzielił odpowiedzi: art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków określających mechanizm ustalania zmiennej stopy procentowej w umowie kredytowej takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym oraz w sytuacji gdy umowa ta nie może dalej obowiązywać po usunięciu z niej danych nieuczciwych warunków, gdy unieważnienie tej umowy powodowałoby szczególnie szkodliwe konsekwencje dla konsumenta i gdy nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, sąd krajowy powinien podjąć, z pełnym uwzględnieniem prawa krajowego, wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie owej umowy. W okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym nic nie stoi na przeszkodzie w szczególności temu, aby sąd krajowy wezwał strony do podjęcia negocjacji w celu ustalenia sposobu obliczania stopy procentowej, o ile określi on ramy tych negocjacji, a ich celem będzie ustanowienie rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron umowy, z uwzględnieniem w szczególności leżącego u podstaw dyrektywy 93/13/EWG celu ochrony konsumenta.
Wybór i opracowanie:
dr Tomasz Jaroszyński
adiunkt na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych
Politechniki Warszawskiej
Art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
Art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stanowi: „Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów, państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami”.
3. W 2007 r. A.A.A. zawarł z Bankiem umowę kredytową, której przedmiotem było udzielenie kredytu osobistego. W 2017 r. A.A.A. wniósł pozew przeciwko Bankowi Banca B. do sądu wyspecjalizowanego w Klużu?Napoce, domagając się stwierdzenia, że warunki umowne dotyczące zmiennej stopy procentowej są nieuczciwe i stwierdzenia ich bezwzględnej nieważności. Sąd ten częściowo uwzględnił powództwo. W październiku 2018 r. Bank wniósł apelację od tego wyroku do sądu apelacyjnego w Klużu?Napoce (dalej: „sąd odsyłający”), podnosząc że sąd pierwszej instancji zmienił sposób obliczania spornych stóp procentowych w odniesieniu do całego okresu kredytowania, natomiast nie uwzględnił woli stron przy zawieraniu umowy kredytowej, a w konsekwencji sąd ten przekroczył swoje kompetencje jurysdykcyjne i zignorował orzecznictwo TSUE. Zdaniem sądu odsyłającego określenie konsekwencji, jakie należy wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku określającego mechanizm ustalania zmiennej stopy procentowej, ma zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia zawisłego przed nim sporu. W związku z powstałymi wątpliwościami sąd odsyłający postanowił zawiesić postępowanie i zwrócił się do TSUE z czterema pytaniami prejudycjalnymi.
4. Poprzez pytania prejudycjalne, które rozpoznano łącznie, sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków określających mechanizm ustalania zmiennej stopy procentowej w umowie kredytowej takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym oraz w sytuacji gdy umowa ta nie może dalej obowiązywać po usunięciu z niej danych nieuczciwych warunków i gdy nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, który mógłby zostać zastosowany w miejsce owych warunków, wskazany przepis dyrektywy stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy ustalił nowy sposób obliczania stopy procentowej lub wezwał strony do podjęcia negocjacji w celu ustalenia nowego sposobu obliczania tej stopy, bez ograniczania zakresu tych negocjacji.
5. TSUE przypomniał, że system ochrony stworzony przez dyrektywę 93/13/EWG opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem siły negocjacyjnej, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi się on na postanowienia sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść. Ze względu na to gorsze położenie dyrektywa 93/13/EWG zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia mechanizmu zapewniającego, by wszelkie warunki umowne, które nie były indywidualnie negocjowane, mogły zostać poddane kontroli w celu dokonania oceny ich ewentualnie nieuczciwego charakteru[2].
Zdaniem TSUE zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG sąd odsyłający jest zobowiązany do zaniechania stosowania nieuczciwych warunków umownych, aby w braku sprzeciwu konsumenta nie wywierały one wiążących wobec niego skutków[3]. Umowa powinna jednak w zasadzie nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z uchylenia nieuczciwych warunków umownych, o ile takie dalsze obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe zgodnie z zasadami prawa krajowego[4]. W konsekwencji w przypadku stwierdzenia przez sąd krajowy nieważności nieuczciwego warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem sąd ten nie może uzupełnić tej umowy poprzez zmianę treści owego warunku[5]. TSUE uznał bowiem, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takich umowach, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13/EWG. Uprawnienie to przyczyniłoby się do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania tych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały one być unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób uwzględnienie interesu tych przedsiębiorców[6].
6. TSUE przyznał, że w sytuacji, w której umowa zawarta między przedsiębiorcą a konsumentem nie może dalej obowiązywać po usunięciu nieuczciwego warunku, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stoi na przeszkodzie temu, by sąd krajowy w zastosowaniu zasad rządzących prawem zobowiązań usunął nieuczciwy warunek poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym w sytuacjach, w których unieważnienie nieuczciwego warunku zobowiązywałaby sąd do stwierdzenia nieważności danej umowy w całości, narażając przez to konsumenta na szczególnie niekorzystne penalizujące go konsekwencje[7]. Ponadto TSUE orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stoi na przeszkodzie wypełnieniu luk w umowie wynikających z usunięcia z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, które: 1) nie były przedmiotem szczególnej analizy prawodawcy w celu określenia równowagi między całością praw i obowiązków stron umowy, 2) nie korzystają w związku z tym z domniemania braku nieuczciwego charakteru, 3) przewidują, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów i 4) nie stanowią przepisów dyspozytywnych ani przepisów mających zastosowanie w wypadku, gdy strony umowy wyrażą na to zgodę[8].
7. W rozpatrywanej sprawie TSUE zwrócił uwagę, że sąd krajowy powinien czuwać nad tym, aby możliwe było przywrócenie równości stron umowy, której istnienie zostało podane w wątpliwość w wyniku stosowania nieuczciwego warunku wobec konsumenta oraz należy upewnić się, że przedsiębiorca zostanie zniechęcony do wprowadzania takich warunków w umowach oferowanych konsumentom. TSUE przypomniał, że sąd krajowy jest zobowiązany, w miarę możliwości, do stosowania swego prawa krajowego w taki sposób, aby wyciągnąć wszystkie konsekwencje, które zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru danego warunku, i aby osiągnąć rezultat określony w art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, a mianowicie brak związania konsumenta nieuczciwym warunkiem[9]. TSUE uściślił przy tym, że uprawnienia sądu nie mogą wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne w celu przywrócenia równowagi na gruncie umowy między jej stronami, a tym samym ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby spowodować unieważnienie danej umowy kredytowej.
8. W świetle powyższych rozważań na przedłożone pytania TSUE udzielił odpowiedzi: art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków określających mechanizm ustalania zmiennej stopy procentowej w umowie kredytowej takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym oraz w sytuacji gdy umowa ta nie może dalej obowiązywać po usunięciu z niej danych nieuczciwych warunków, gdy unieważnienie tej umowy powodowałoby szczególnie szkodliwe konsekwencje dla konsumenta i gdy nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, sąd krajowy powinien podjąć, z pełnym uwzględnieniem prawa krajowego, wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie owej umowy. W okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym nic nie stoi na przeszkodzie w szczególności temu, aby sąd krajowy wezwał strony do podjęcia negocjacji w celu ustalenia sposobu obliczania stopy procentowej, o ile określi on ramy tych negocjacji, a ich celem będzie ustanowienie rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron umowy, z uwzględnieniem w szczególności leżącego u podstaw dyrektywy 93/13/EWG celu ochrony konsumenta.
Wybór i opracowanie:
dr Tomasz Jaroszyński
adiunkt na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych
Politechniki Warszawskiej
[2] Zob. wyrok TSUE z 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, Dziubak, pkt 37.
[3] Por. wyrok TSUE z 3 marca 2020 r. w sprawie C-125/18, Gómez del Moral Guasch, pkt 58.
[4] Por. wyrok TSUE z 5 czerwca 2019 r. w sprawie C-38/17, GT, pkt 42.
[5] Por. wyrok TSUE z 3 marca 2020 r. w sprawie C-125/18, Gómez del Moral Guasch, pkt 59.
[6] Zob. wyroki TSUE: z 14 czerwca 2012 r. w sprawie C-618/10, Banco Español de Crédito, pkt 69; z 30 kwietnia 2014 r. w sprawie C?26/13, Kásler i Káslerné Rábai, pkt 79; z 26 marca 2019 r. w sprawach połączonych C-70/17 i C-179/17, Abanca Corporación Bancaria i Bankia, pkt 54 oraz w sprawie C-125/18, Gómez del Moral Guasch, pkt 60.
[7] Zob. wyroki TSUE: w sprawie C-26/13, Kásler i Káslerné Rábai, pkt 80 i 83; w sprawach połączonych C-70/17 i C-179/17, Abanca Corporación Bancaria i Bankia, pkt 56; w sprawie C?260/18, Dziubak, pkt 48 oraz w sprawie C-125/18, Gómez del Moral Guasch, pkt 61.
[8] Zob. wyrok TSUE w sprawie C-260/18, Dziubak, pkt 61 i 62.
[9] Por. wyrok TSUE z 30 maja 2013 r. w sprawie C-397/11, Jőrös, pkt 52 i 53.
Prawo i praktyka
Przygody Radcy Antoniego
Odwiedź także
Nasze inicjatywy
