Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Sprawy o ustalenie, w tym ograniczenie lub zakazanie kontaktów rodzica (rodziców) z dzieckiem, chociaż nie stanowią przeważającej kategorii spraw w sądach cywilnych i wydają się być dość klarowne, w praktyce rodzą liczne dylematy, co potwierdza orzecznictwo Sądu Najwyższego (dalej: „SN”) i sądów powszechnych.
W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione zagadnienia istotne z punktu widzenia profesjonalnego pełnomocnika, dotyczące postępowania zabezpieczającego oraz postępowania w sprawie ustalenia lub zmiany kontaktów, wraz z omówieniem przesłanek prawa materialnego.
 
Instytucja kontaktów
W myśl art. 113 § 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy[1] (dalej: „k.r.o.”) kontakty należy rozumieć jako osobistą styczność z dzieckiem, polegającą przede wszystkim na wspólnym spędzaniu czasu rodzica z dzieckiem zarówno w miejscu stałego pobytu dziecka, jak i poza tym miejscem. Widywanie się z dzieckiem i wspólne z nim przebywanie stanowi najważniejszy przejaw kontaktów z dzieckiem, którego charakterystyczną i nieodłączną cechą jest istnienie bezpośredniej, fizycznej styczności z dzieckiem oraz możliwość nawiązania z nim kontaktu emocjonalnego umożliwiającego przekazanie treści i postaw emocjonalnych[2]. Kontakty z dzieckiem oznaczają także utrzymywanie z dzieckiem komunikacji w każdej formie, w tym za pomocą środków komunikacji elektronicznej ułatwiających porozumiewanie się na odległość.
Prawo do utrzymywania kontaktów z dzieckiem jest prawem osobistym rodziców i przez to niezależnym od władzy rodzicielskiej, dlatego przysługuje rodzicom również w razie pozbawienia ich władzy rodzicielskiej, jej zawieszenia albo ograniczenia[3]. Z tego powodu odstąpienia od uregulowania kontaktów nie uzasadnia istniejąca czasowa przeszkoda związana z aresztowaniem rodzica domagającego się osobistej styczności z dzieckiem, zwłaszcza, że realizacja osobistej styczności z dzieckiem może następować w różnej formie, m.in. poprzez określenie terminów i sposobu spotkań[4].
Osobista styczność rodziców z dziećmi jest zasadą, która podlega ograniczeniom (art. 113² § 1 k.r.o.) albo wyłączeniu (art. 113³ k.r.o.) jedynie z uwagi na dobro dziecka. Nie można zatem odmawiać kontaktów z dzieckiem ojcu tylko na tej podstawie, że kilka miesięcy po urodzeniu dziecka opuścił żonę i syna, a następnie nie kontaktował się z nimi przez ok. 8 lat, przez co nie nawiązał jakichkolwiek relacji z synem, podczas gdy w tym czasie dziecko zyskało stabilizację i poczucie bezpieczeństwa w nowej rodzinie wraz z matką, ojczymem i przyrodnią siostrą[5]. Jak podkreślił SN, zerwanie osobistej styczności rodziców z dzieckiem nie służy dobru dziecka, nawet gdy rodzice nie wykonują władzy rodzicielskiej i występują przesłanki do pozbawienia ich tej władzy na podstawie art. 111 § 1 k.r.o. Odebranie tego prawa powinno następować wyjątkowo i znajdować uzasadnienie w okolicznościach faktycznych sprawy wskazujących na wynikające z utrzymywania kontaktów zagrożenie dla życia, zdrowia, bezpieczeństwa dziecka bądź grożącej dziecku demoralizacji[6]. Jeżeli jednak wymaga tego wzgląd na dobro dziecka, w tym jego stan psychiczny, realizacja uprawnienia rodzica do osobistej styczności z dzieckiem musi odbywać się z zachowaniem właściwych metod postępowania[7].
Osobista styczność rodziców z dzieckiem jest nie tylko przejawem osobistych uprawnień rodziców, lecz nade wszystko stanowi prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców. Przesądza o tym treść art. 9 ust. 3 Konwencji o Prawach Dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 20 listopada 1989 r. i ratyfikowanej przez Polskę w dniu 30 kwietnia 1991 r.[8], nakazującego państwom będącym stronami Konwencji poszanowanie tego prawa. W konsekwencji sądy prowadzące postępowania w sprawach o kontakty rodziców z dzieckiem są zobligowane przyjmować tę perspektywę w toku postępowań i orzekania, tak, aby dziecko nie było traktowane jako obiekt w rękach rodziców, lecz jako odrębny, pełnoprawny podmiot[9].
Zgodnie z art. 113⁶ k.r.o. prawo i obowiązek utrzymywania kontaktów odnosi się również do relacji dziecka z rodzeństwem, dziadkami, powinowatymi w linii prostej oraz innymi osobami, jeżeli sprawowały przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem. Rodzeństwo, dziadkowie i powinowaci w linii prostej – poza rodzicami – należą więc do kręgu najbliższych krewnych dziecka, których kontakty z nim podlegają silnej ochronie niezależnie od przesłanki sprawowania przez dłuższy czas pieczy nad dzieckiem[10]. Na dobro dziecka składa się bowiem także potrzeba więzi dziecka z krewnymi niebędącymi jego rodzicami, niezależnie od stosunków istniejących między osobą sprawującą stałą pieczę nad dzieckiem a danym krewnym dziecka[11]. Jedynie zagrożenie lub naruszenie dobra dziecka są przesłankami uzasadniającymi zakazanie tych kontaktów[12].
 
Postępowanie w sprawie ustalenia albo zmiany kontaktów
1. Przesłanki materialnoprawne
Przesłanką ustalenia kontaktów rodzica z dzieckiem jest stałe przebywanie dziecka u jednego z rodziców albo sprawowanie pieczy nad dzieckiem przez opiekuna innego niż rodzic bądź przebywanie dziecka w pieczy zastępczej (art. 113¹ § 1 i 2 k.r.o.). W sytuacji pozostawania dziecka pod stałą pieczą jednego z rodziców podstawowym sposobem ustalenia kontaktów dziecka z drugim z rodziców jest porozumienie rodziców (art. 113¹ § 1 k.r.o.). Dopiero, jeżeli między rodzicami nie ma porozumienia co do uregulowania kontaktów, właściwy do rozstrzygnięcia tej kwestii jest sąd opiekuńczy (art. 113¹ § 1 k.r.o. in fine). Pierwszeństwo w uregulowaniu kontaktów mają więc rodzice dziecka. W formie porozumienia rodzice dziecka mogą również ustalić kontakty odmiennie niż uprzednio sąd. Określając sposób kontaktów, rodzice oraz sąd opiekuńczy są zobowiązani kierować się dobrem dziecka i brać pod uwagę jego rozsądne życzenia (art. 113¹ § 1 k.r.o.).
Przykładem analizy przez sąd opiekuńczy ad casum przesłanki dobra dziecka jest postanowienie SO w Suwałkach z 12 listopada 2015 r., wydane w związku z wnioskiem ojca dziecka mieszkającego w innej miejscowości niż matka wraz z córką w wieku wczesnoszkolnym, nad którą sprawuje stałą pieczę. SO w Suwałkach zwracając uwagę na potrzebę kontaktu dziecka z ojcem zarówno z perspektywy art. 113 k.r.o., jak również ze względu na istniejącą między ojcem a córką więź emocjonalną i dotychczasowy dobry kontakt, za zasadne uznał poszerzenie zakresu kontaktów ojca z dzieckiem, oceniając, że nie będzie to sprzeczne z dobrem dziecka. Mając przy tym na względzie zamieszkanie rodziców w różnych miejscowościach oraz obowiązek szkolny dziecka, Sąd doszedł do przekonania, że jedynym rozwiązaniem jest gospodarowanie dniami wolnymi. Zdaniem SO w Suwałkach przeszkodą do zwiększenia zakresu kontaktu ojca z dzieckiem w dni wolne od obowiązku szkolnego nie jest w szczególności konieczność należytego przygotowania się dziecka do zajęć szkolnych po zakończeniu kontaktu z ojcem. W razie zaistnienia takiej potrzeby także ojciec w trakcie kontaktu jest zobowiązany przygotować córkę do szkoły. Ponadto SO w Suwałkach zauważył, że w okresie wakacyjnym pobyt córki w miejscu zamieszkania ojca będzie dla niej bardziej atrakcyjny pod względem różnorodności form spędzania wolnego czasu niż w miejscu zamieszkania matki oraz, że będąc pod opieką ojca córka będzie miała możliwość nawiązania bliskich relacji ze swoimi dziadkami, co dodatkowo przesądza o rozszerzeniu kontaktów w interesie dziecka. W swoim postanowieniu SO w Suwałkach eksponował, że kontakty dziecka z ojcem nie muszą polegać wyłącznie na wspólnych zabawach, ale także na uczestniczeniu ojca w zwykłych czynnościach dziecka, takich jak wizyty lekarskie, zakupy, odprowadzanie na zajęcia dodatkowe (cennym doświadczeniem dla dziecka może być przytrzymanie go za rękę przez ojca, dodanie mu otuchy przez ojca w stresującej je sytuacji), co uzasadnia incydentalny kontakt z dzieckiem, gdy będzie ku temu okazja[13].
Według SO w Sieradzu w sprzeczności z dobrem dziecka pozostaje oczekiwanie ojca uregulowania kontaktów z dzieckiem w sposób umożliwiający mu osobisty odbiór dziecka ze szkoły, gdy poza sporem jest istnienie silnego konfliktu między rodzicami dziecka wykluczającego porozumienie w jakichkolwiek sprawach dziecka, przejawiającego się m.in. w braku przekazywania sobie wzajemnie informacji o dziecku. W ocenie SO w Sieradzu „taka sytuacja wymusza uczynienie jednego z rodziców w pełni odpowiedzialnym za pewne kwestie, w tym związane z bieżącą realizacją przez dziecko obowiązku szkolnego. W sprawie przedmiotowej, to matka zatem jako opiekun pierwszoplanowy winna mieć stały kontakt ze szkołą, uzyskiwać informacje o wymaganiach i zadaniach na dzień następny, przygotowywać córkę do lekcji. (...) Odbierając dziecko ze szkoły w dniu spotkania z ojcem, wnioskodawczyni ma więc możliwość kontaktu z nauczycielami, następnie odrobienia lekcji i przygotowanie córki na pobyt u uczestnika postępowania”[14].
Zmiana kontaktów jest możliwa zawsze w wyniku porozumienia rodziców dziecka, a w drodze orzeczenia sądu opiekuńczego, jeżeli zmiany tej wymaga dobro dziecka (art. 113⁵ k.r.o.). Kontakty z dzieckiem muszą zawsze odpowiadać aktualnym potrzebom, których wyznacznikiem jest dobro dziecka[15]. Zmiana orzeczenia w tym zakresie jest uzasadniona każdą zmianą stanu faktycznego lub prawnego wpływającą na dobro dziecka.
Podsumowując tę część rozważań, warto zwrócić uwagę na wyrok SN z 25 sierpnia 1981 r.[16], zachowujący aktualność w obecnym stanie prawnym i w dalszym ciągu stanowiący punkt odniesienia dla sądów powszechnych przy orzekaniu w sprawach o kontakty[17]. Zdaniem SN przy ocenie dobra dziecka jako kryterium oceny w zakresie kontaktów rozwiedzionych rodziców z dzieckiem nie można abstrahować od stosunków osobistych między rodzicami. Ponadto dobra dziecka nie można utożsamiać z interesem jednego czy obojga rodziców.
 
2. Postępowanie sądowe
Postępowanie sądowe w sprawie ustalenia albo zmiany kontaktów może zostać wszczęte na wniosek albo z urzędu (art. 570 k.p.c.[18] w zw. z art. 506 k.p.c.), wszczęcia postępowania z urzędu nie wyłączają bowiem art. 582¹ § 1-4 k.p.c. będące przepisami szczególnymi względem art. 570 k.p.c. Udział w postępowaniu, zarówno w roli wnioskodawcy, jak i uczestnika postępowania, może wziąć każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania (art. 510 § 1 k.p.c.). Zdolność procesową w tym postępowaniu ma również osoba pozostająca pod władzą rodzicielską, opieką albo kuratelą, jeżeli ma zdolność do czynności prawnych (art. 573 § 1 k.p.c.). Jest to tzw. rozszerzona zdolność procesowa osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, które ukończyły 13 rok życia i nie zostały ubezwłasnowolnione całkowicie[19]. Jeżeli jest to zdaniem sądu uzasadnione względami wychowawczymi, sąd może ograniczyć lub wyłączyć osobisty udział małoletniego w postępowaniu (art. 573 § 2 k.p.c.).
O kontaktach orzeka sąd opiekuńczy (art. 582¹ § 2 k.p.c.), którym jest sąd rodzinny (art. 568 k.p.c.) – utworzony w sądzie rejonowym wydział rodzinny i nieletnich (art. 12 § 1a pkt 1 p.u.s.p.[20]), a w razie braku utworzenia w sądzie takiego wydziału – wydział cywilny (art. 12 § 1 pkt 1 p.u.s.p.). Wyłącznie właściwy do prowadzenia sprawy jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli nie ma również drugiej z wymienionych podstaw, właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy (art. 569 § 1 k.p.c.). Jednakże w nagłych wypadkach sąd opiekuńczy jest władny do wydania z urzędu wszelkich potrzebnych zarządzeń również w odniesieniu do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, i zawiadomienia o tym sądu opiekuńczego miejscowo właściwego (art. 569 § 1 k.p.c.).
W toku postępowania sąd opiekuńczy wysłuchuje: przedstawiciela ustawowego osoby, której postępowanie dotyczy (art. 576 § 1 zd. 1 k.p.c.), osoby bliskie osoby, której postępowanie dotyczy, w wypadkach ważniejszych i w miarę możliwości (art. 576 § 1 zd. 2 k.p.c.) oraz dziecko, gdy jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala (art. 576 § 2 k.p.c.). Osobami bliskimi dziecka są jego krewni, powinowaci, a także osoby związane z nim uczuciowo[21]. Oceny, czy zachodzą „wypadki ważniejsze” sąd powinien dokonywać każdorazowo przy uwzględnieniu okoliczności sprawy[22]. Wysłuchanie dziecka następuje poza salą posiedzeń sądowych (art. 576 § 2 zd. 2 k.p.c.). Obowiązkowi sądu wysłuchania wskazanych powyżej osób odpowiada uprawnienie sądu nakazania osobistego stawiennictwa osobie pozostającej pod władzą rodzicielską lub opieką połączone z możliwością zarządzenia jej przymusowego sprowadzenia (art. 574 § 1 k.p.c.), a w razie nieposiadania przez nią zdolności do podejmowania czynności w postępowaniu – z dopuszczalnością nakazania sprowadzenia tej osoby do sądu każdemu, u kogo osoba taka przebywa, pod rygorem grzywny (art. 574 § 2 k.p.c.). Innych uczestników postępowania sąd może dyscyplinować w oparciu o przepisy dotyczące skutków niestawiennictwa świadków (art. 575 k.p.c.).
Dowodem w postępowaniu w sprawie ustalenia albo zmiany kontaktów może być wywiad środowiskowy przeprowadzany na zarządzenie sądu opiekuńczego przez kuratora sądowego (art. 570¹ § 1 k.r.o.), a także sporządzona na zlecenie sądu przez właściwą jednostkę organizacyjną wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej informacja dotycząca małoletniego i jego środowiska (art. 570¹ § 1 k.r.o.). W zakres obu wymienionych środków dowodowych wchodzą w szczególności dane dotyczące zachowania się i warunków wychowawczych małoletniego, sytuacji bytowej rodziny, przebiegu nauki małoletniego i sposobu spędzania czasu wolnego, jego kontaktów środowiskowych, stosunku do niego rodziców lub opiekunów, podejmowanych oddziaływań wychowawczych, stanu zdrowia i znanych w środowisku uzależnień małoletniego (art. 570¹ § 1 k.r.o.). Jednocześnie – jak zauważył SN[23] – przeprowadzenie tych dowodów jest nie tylko kompetencją sądu, ale również jego obowiązkiem, jeżeli zachodzi taka potrzeba.
W sprawach o kontakty, zwłaszcza w sytuacjach silnego konfliktu między rodzicami dziecka, często przeprowadzanym dowodem jest dowód z opinii biegłych na okoliczność kwalifikacji wychowawczych rodziców, więzi rodziców z dzieckiem, stanu emocjonalnego i psychicznego dziecka, kwestie te wymagają bowiem wiadomości specjalnych[24]. W sprawach rodzinnych i opiekuńczych, w tym w sprawach o kontakty, na zlecenia sądów dowody z opinii biegłych są przeprowadzane przez opiniodawcze zespoły sądowych specjalistów działające przy sądach okręgowych na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów[25].
Sąd opiekuńczy rozstrzygając sprawę co do istoty, wydaje postanowienie, które jest skuteczne i wykonalne z chwilą jego ogłoszenia, a w braku ogłoszenia – z chwilą jego wydania (art. 578 § 1 k.p.c.).
 
Wniosek o zabezpieczenie kontaktów
Kontakty z dzieckiem mogą być uregulowane nie tylko na przyszłość (w orzeczeniu merytorycznym kończącym postępowanie sądowe), ale również jako zabezpieczenie przyszłych kontaktów. Zgodnie z art. 755 § 1 pkt 4 k.p.c., jeżeli przedmiotem zabezpieczenia nie jest roszczenie pieniężne, sąd udziela zabezpieczenia w taki sposób, w jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych dla zabezpieczenia roszczeń pieniężnych. W szczególności sąd może uregulować sposób roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi i kontaktów z dzieckiem.
Sąd opiekuńczy orzeka w przedmiocie zabezpieczenia kontaktów co do zasady po przeprowadzeniu rozprawy. W doktrynie wskazuje się, że rozprawa stwarza okazję do wspólnego z rodzicami ustalenia kontaktów na czas trwania postępowania w sposób, który jest akceptowany przez obydwie strony z pełną świadomością, że jest to tylko rozstrzygnięcie tymczasowe. Jest to swoisty test dla rodziców, w jakim stopniu – w interesie dziecka – są w stanie zgodnie współpracować i przyjąć takie uregulowania, które z jednej strony umożliwiają kontakty rodzica z dzieckiem, a z drugiej strony uwzględniają obawy co do realizacji praw przez rodzica, który na stałe z dzieckiem nie przebywa. Rzecz charakterystyczna, że uwaga rodziców w sprawach małoletnich dzieci jest ukierunkowana na żądanie główne, tymczasem najistotniejszą kwestią w tych sprawach jest odbudowywanie współpracy rodziców dla dobra dziecka oraz ich wzajemnego zaufania. Tylko współpraca i zaufanie zabezpieczają dobro dziecka. Postanowienia tymczasowe są dogodnym instrumentem pozwalającym spełnić to założenie. Akcentując w tych orzeczeniach niezbędny kompromis, wskazuje się rodzicom, że ustępstwa krok po kroku prowadzą do współpracy i wzajemnego poszanowania[26].
Pomimo że zasadą jest rozpoznanie wniosku o zabezpieczenie kontaktów na rozprawie, ustawodawca dopuścił możliwość wydania postanowienia na posiedzeniu niejawnym. Możliwość ta została ograniczona do wypadków niecierpiących zwłoki. Art. 756¹ k.p.c. przewidujący wyjątek od rozprawy jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 735 § 1 k.p.c. Sąd opiekuńczy powinien dokonać oceny, czy w danym przypadku chodzi o wypadek niecierpiący zwłoki, dokonując ustaleń w tym zakresie na podstawie twierdzeń wnioskodawcy z uwzględnieniem materiału zebranego w sprawie. Wskazać należy, że jeżeli wniosek o udzielenie zabezpieczenia zostanie złożony przed wszczęciem postępowania w sprawie, podstawą ustalenia sądu będą co do zasady twierdzenia wnioskodawcy zawarte we wniosku. W związku z powyższym żądający udzielenia zabezpieczenia powinien już we wniosku wskazać, że zachodzi wypadek niecierpiący zwłoki oraz przytoczyć okoliczności na jego uzasadnienie[27]. Na taki wypadek niecierpiący zwłoki wskazuje m.in. SA w Krakowie w postanowieniu z 12 listopada 2015 r. Zdaniem tego sądu okoliczności rozpoznawanej sprawy uzasadniały wydanie postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia kontaktów na posiedzeniu niejawnym, bez uprzedniego wysłuchania stron, jedynie w ograniczonym zakresie, tj. dotyczącym prawa pozwanego do spędzenia z córką wakacji, gdyż w dacie rozpoznania wniosku tylko w tym przypadku zachodził wypadek niecierpiący zwłoki. W tym kontekście należy mieć na względzie, że pozwany we wniosku domagał się m.in. przyznania mu prawa do spędzenia z córką kilku tygodni wakacji w miesiącach letnich, w piśmie procesowym z 6 lipca 2015 r. o przyśpieszenie terminu rozpoznania wniosku, które zostało złożone wtedy, kiedy nie był znany kolejny termin rozprawy, podniósł, że powódka tak ogranicza mu kontakty z córką, że pozwany nie ma możliwości spędzenia z nią urlopu wakacyjnego. W takim przypadku zwłoka sądu w rozpoznaniu wniosku w zakresie dotyczącym wakacyjnych wyjazdów pozwanego z córką nie byłaby wskazana, zwłaszcza że był to już okres letni, a kolejny termin rozprawy nie był jeszcze wyznaczony. Zdaniem sądu brak było uzasadnionych podstaw dla przyjęcia, że niecierpiącym zwłoki było rozpoznanie wniosku na posiedzeniu niejawnym i udzielenie zabezpieczenia w zakresie, w jakim zabezpieczenie nie dotyczy prawa pozwanego do spędzenia z córką kilku tygodni wakacji w miesiącach lipcu i sierpniu[28]. Reasumując SA w Krakowie wyjaśnił, że pojęcie wypadku niecierpiącego zwłoki należy analizować szczegółowo w odniesieniu do konkretnego stanu faktycznego. Zasadą jest rozpoznanie wniosku na rozprawie, a nie na posiedzeniu niejawnym.
Sąd, na wniosek uprawnionego, może w postanowieniu o udzieleniu zabezpieczenia zagrozić obowiązanemu nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej na wypadek naruszenia obowiązków określonych w tym postanowieniu (art. 756² § 1 k.p.c.). Przepis art. 756² k.p.c. został zmieniony na mocy art. 2 ust. 4 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego[29]. Skutkiem tego udzielenie zabezpieczenia może polegać również na uregulowaniu sposobu roztoczenia pieczy nad małoletnim dzieckiem w ten sposób, że dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach. Zmiana art. 756² k.p.c. usankcjonowała od dawna stosowaną praktykę orzeczniczą sądów. Do postępowania przymuszającego stosuje się zasady określone w art. 598¹⁵ k.p.c. w związku z odpowiednim stosowaniem art. 582¹ § 3 k.p.c. Sąd opiekuńczy w postanowieniu zabezpieczającym określa obowiązek lub obowiązki, których naruszenie jest zagrożone zapłatą oraz sumę pieniężną, wskazując jej wysokość za każde naruszenie obowiązku z uwzględnieniem sytuacji majątkowej osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, a która nie wykonuje albo niewłaściwie wykonuje obowiązki wynikające z postanowienia zabezpieczającego. Postanowienie zabezpieczające w przedmiocie przymuszenia jest zaskarżalne zażaleniem. SN w uchwale z 22 maja 2013 r. (III CZP 25/13, OSNC 2013 nr 12, poz. 140) wyjaśnił, że postanowienia wydawane przez sąd opiekuńczy na podstawie art. 598¹⁵ k.p.c. nie należą do kategorii kończących postępowanie w sprawie, są jednak postanowieniami merytorycznymi, a tego rodzaju postanowienia, zgodnie z regułą wyrażoną w art. 518 k.p.c., podlegają zaskarżeniu apelacją. Ustawodawca zdecydował jednak, że w tym wypadku właściwym środkiem zaskarżenia postanowień, wydanych w postępowaniu nieprocesowym będącym sui generis postępowaniem rozpoznawczym, jest zażalenie. W ocenie SN wykładnia językowa art. 598¹⁵ § 3 k.p.c. prowadzi do wniosku, że przewidziane w nim zażalenie przysługuje obojgu uczestnikom postępowania i może dotyczyć wszystkich kwestii rozstrzygniętych w zaskarżonym postanowieniu. Środek ten służy więc nie tylko kontroli prawidłowości zagrożenia nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, lecz także braku orzeczenia o takim zagrożeniu oraz prawidłowości określenia sumy pieniężnej należnej za naruszenie obowiązków w przedmiocie kontaktów z dzieckiem. Dokonany w art. 598¹⁵ § 3 k.p.c. dobór środka zaskarżenia w postaci zażalenia oznacza, że postanowienia, o których mowa w § 1 i 2 tego artykułu, zostały przez ustawodawcę uznane za „inne” w rozumieniu art. 518 zdanie drugie k.p.c. SN stwierdził, że nie można w tej sytuacji zaaprobować koncepcji, zgodnie z którą w razie oddalenia wniosku o zagrożenie nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej wnioskodawcy przysługiwałaby apelacja. Z racji tego, że postanowienie przewidziane w art. 598¹⁵ § 1 k.p.c. nie jest orzeczeniem co do istoty sprawy kończącym postępowanie, nie przysługuje na nie skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia[30]
Postanowienie w części dotyczącej zagrożenia nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej staje się skuteczne i wykonalne z chwilą jego ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było – z chwilą jego wydania (art. 578 § 1 k.p.c.).
Postępowanie przymuszające charakteryzuje się dwuetapowością. Pierwszy etap polega na zagrożeniu osobie, pod której pieczą dziecko pozostaje, a która nie wykonuje albo niewłaściwie wykonuje obowiązki wynikające z postanowienia, nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje. Drugi etap to nakazanie zapłaty. Taka regulacja skutkuje tym, że postanowienie w przedmiocie zagrożenia nakazaniem zapłaty nie przewiduje sankcji za samo niewykonywanie lub nienależyte wykonywanie obowiązków wynikających z orzeczenia w przedmiocie kontaktów z dzieckiem. Okoliczność wskazana powyżej stanowi jedynie przesłankę warunkującą orzeczenie o nakazaniu zapłaty na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem oznaczonej sumy pieniężnej za każde późniejsze naruszenie obowiązku. W związku z powyższym nie jest dopuszczalne orzeczenie w tym przedmiocie jako swoistej sankcji za wsteczne niewykonywanie lub nienależyte wykonywanie obowiązków. Cele tej instytucji prawnej wykraczają poza te względy oraz mają stanowić sposób przymuszenia zobowiązanego do wykonywania obowiązków[31].
Zabezpieczenie orzeczone postanowieniem upada po upływie miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia sądu opiekuńczego uwzględniającego wniosek o ustalenie lub zmianę kontaktów. Na wniosek obowiązanego sąd wydaje postanowienie stwierdzające upadek zabezpieczenia (art. 757 k.p.c.).
 
Ograniczenie i zakazanie kontaktów – przesłanki materialnoprawne
Przesłanki ograniczenia oraz zakazu utrzymywania kontaktów z dzieckiem są uregulowane w art. 113²-113³ k.r.o. Przepis art. 113² k.r.o. przewiduje, że sąd opiekuńczy ogranicza utrzymywanie kontaktów, jeżeli wymaga tego dobro dziecka. Dobro dziecka nie przejawia się w subiektywnym odczuciu rodzica[32] i wymaga zapewnienia małoletnim jak najszerszych kontaktów z tym z rodziców, z którym nie przebywają na co dzień. Jest to szczególnie ważne w początkowych latach życia dzieci, kiedy nie rozumieją one konfliktu rodziców, a zmniejszenie częstotliwości spotkań z jednym z nich mogą odczuwać szczególnie dotkliwe. Zarazem jednak konieczne jest ustalenie wzajemnych kontaktów na rozsądnym poziomie, tak by ustalenie to nie doprowadziło do zdezorganizowania życia rodzica, który przebywa z dziećmi na co dzień[33]. W przypadku orzeczenia przez sąd opiekuńczy o konieczności ograniczenia utrzymywania kontaktów sąd może w szczególności: zakazać spotykania się z dzieckiem, zakazać zabierania dziecka poza miejsce stałego pobytu, zezwolić na spotkanie z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna (kuratora sądowego lub innej osoby), ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość, zakazać porozumiewania się na odległość. Najczęstszym w sądowej praktyce ustaleniem kontaktów przez ich de facto ograniczenie jest albo wyłączenie noclegów u rodzica, z którym dziecko na stałe nie przebywa, albo ustanowienie kuratora sądowego do nadzoru nad wykonywaniem ustalonych kontaktów, albo ustalenie prawa do odwiedzin w miejscu stałego pobytu dziecka, szczególnie w przypadku dzieci najmłodszych[34]. Potrzeba udziału kuratora w kontaktach pojawia się zwłaszcza podczas istniejącego konfliktu i braku właściwej komunikacji między rodzicami, powodujących, że nie ma jakichkolwiek gwarancji, iż spotkania rodziców z dzieckiem będą przebiegały we właściwej atmosferze i przekażą oni sobie niezbędne informacje[35].
Jeżeli utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd orzeka zakaz kontaktów (art. 113³ k.r.o.). Zakaz kontaktów obejmuje wszystkie formy kontaktów z dzieckiem (formy kontaktów zostały przez ustawodawcę wymienione przykładowo w art. 113² k.r.o.). Zakaz kontaktów może być orzeczony na czas oznaczony albo nieoznaczony. Zasadą powinien być zakaz nieograniczony w czasie, gdyż w chwili orzekania trudno jest przewidzieć czas istnienia zagrożenia dla dobra dziecka w utrzymywaniu z nim kontaktów[36].
Postanowienie wydane przez sąd opiekuńczy ograniczające lub zakazujące utrzymywania kontaktów rodzica z dzieckiem może być zmienione lub uchylone, jeżeli przemawia za tym dobro dziecka (art. 113⁵ k.r.o.). Zmiana dokonana na podstawie art. 113⁵ k.r.o. nie może prowadzić do dalszego, większego ograniczenia zakresu kontaktów, ponieważ wówczas znajdzie zastosowanie art. 113² k.r.o. Natomiast sąd może zmniejszyć wprowadzone poprzednio ograniczenie poprzez zniesienie poszczególnych zakazów i innych środków zastosowanych w trybie art. 113² k.r.o. lub art. 113⁴ k.r.o.
 
Wykonywanie i skutki niewykonania kontaktów
Postępowanie wykonawcze jest postępowaniem o szerszym charakterze niż postępowanie egzekucyjne, mające na celu wykonanie orzeczenia[37]. Zgodnie z art. 578¹ § 1 k.p.c. podstawą wszczęcia postępowania wykonawczego w sprawie o kontakty są: 1) postanowienie sądu, 2) ugoda zawarta przed sądem, 3) zatwierdzona przez sąd ugoda, do której zawarcia doszło przed mediatorem, przy czym postanowienie sądu oraz ugoda zawarta przed sądem wymagają uprzednio stwierdzenia ich wykonalności przez sąd. Sąd stwierdza wykonalność orzeczenia z urzędu (art. 578¹ § 3 k.p.c.), na posiedzeniu niejawnym, w składzie jednego sędziego (art. 578¹ § 2 k.p.c. w zw. z art. 364 § 1 k.p.c.). Postanowienie w sprawie stwierdzenia wykonalności może wydać także referendarz sądowy (art. 578¹ § 2 k.p.c. w zw. z art. 364 § 2 k.p.c.).
Sprawy dotyczące wykonywania kontaktów z dzieckiem zostały uregulowane w art. 598¹⁵-598²² k.p.c.
Sankcją przewidzianą przez ustawodawcę za naruszenie obowiązków (ich niewykonanie albo niewłaściwe wykonanie) w zakresie kontaktów uregulowanych w sposób wskazany w art. 578¹ § 1 k.p.c. jest wydanie przez sąd opiekuńczy postanowienia o zagrożeniu nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie obowiązku (art. 598¹⁵ § 1-3 k.p.c.).
W odniesieniu do (częściowo omówionego powyżej) postępowania przymuszającego należy dodać, że zależnie od sytuacji zapłata zostanie zasądzona na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem od osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje albo odwrotnie, o czym przesądza ustalenie, która z tych osób narusza swoje obowiązki (art. 598¹⁵ § 1 i 2 k.p.c.). Regulacja ta ma zastosowanie również w razie uzasadnionej obawy naruszenia obowiązków wynikających z postanowienia o kontaktach (art. 582¹ § 3 k.p.c.). W razie dalszego niewypełniania obowiązków w przedmiocie kontaktów – po wydaniu przez sąd postanowienia o zagrożeniu nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej – sąd opiekuńczy postanowieniem nakazuje zapłatę należnej sumy, ustalając jej wysokość stosownie do liczby naruszeń (art. 598¹⁶ § 1 k.p.c.). Wydane w tym trybie prawomocne postanowienie sądu jest tytułem wykonawczym bez potrzeby nadawania mu klauzuli wykonalności (art. 598¹⁶ § 4 k.p.c.).
Jeżeli do kontaktu nie doszło wskutek niewykonania lub niewłaściwego wykonania przez osobę, pod której pieczą dziecko pozostaje, obowiązków wynikających z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy przyzna od tej osoby uprawnionemu do kontaktu zwrot jego uzasadnionych wydatków poniesionych w związku z przygotowaniem kontaktu (art. 598¹⁷ § 1 k.p.c.).
Mając na uwadze powyższe regulacje, należy za SN zwrócić uwagę, że postępowanie dotyczące wykonania kontaktów utraciło w istocie charakter egzekucyjny i stało się postępowaniem opiekuńczym. Zdaniem SN „jest ono sui generis postępowaniem rozpoznawczym, ograniczonym jednak tylko do fazy wykonawczej. W przeciwieństwie do postępowania o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, postępowanie dotyczące wykonywania kontaktów nie obejmuje fazy rozstrzygającej. Fazę tę regulują przepisy ogólne o postępowaniu opiekuńczym”[38].
Sprawy dotyczące wykonywania kontaktów między tymi samymi zainteresowanymi są rozpoznawane przez sąd opiekuńczy w toku jednego postępowania, jeżeli kolejne wnioski będą wnoszone do sądu przed upływem sześciu miesięcy od uprawomocnienia się ostatniego wydanego przez sąd postanowienia (art. 598²⁰ k.p.c.). Dopiero więc postanowienie o umorzeniu postępowania wydane na podstawie art. 598²⁰ k.p.c. jest postanowieniem kończącym sprawę wszczętą w oparciu o art. 598¹⁵ k.p.c.
Postępowanie w każdej z wymienionych spraw może być wszczęte przez sąd opiekuńczy wyłącznie na wniosek osoby zainteresowanej (art. 598¹⁸ § 1 k.p.c.).
W toku postępowania dotyczącego wykonania kontaktów sąd opiekuńczy wnikliwej analizie poddaje dotychczasowy sposób kontaktów przez pryzmat każdego dającego się odtworzyć kontaktu i dopiero w ten sposób zrekonstruowany stan faktyczny stanowi podstawę orzeczenia.
Istotny problem związany z wykonywaniem kontaktów poruszył SN w uchwale z 18 marca 2011 r. (III CZP 139/10, OSNC 2011 nr 11, poz. 122). Zdaniem SN przymusowe wykonanie kontaktów, które zgodnie z treścią orzeczenia mają odbywać się w obecności osoby sprawującej nad dzieckiem stałą pieczę powinno odbywać się według przepisów o egzekucji świadczeń niepieniężnych, tj. art. 1050 k.p.c. albo art. 1051 k.p.c., przy czym „zastosowanie jednego z nich jest uzależnione od treści tytułu egzekucyjnego; jeżeli orzeczenie przewiduje stałe i powtarzające się kontakty z dzieckiem bez określenia szczegółowo nakazów albo zakazów kierowanych do osoby wykonującej władzę rodzicielską do wykonania takiego orzeczenia, uzasadnione jest stosowanie art. 1051 k.p.c., zasadniczy bowiem obowiązek wynikający z tytułu egzekucyjnego o takiej treści polega na powstrzymaniu się przez dłużnika od działań uniemożliwiających lub utrudniających osobie uprawnionej kontakty z dzieckiem”.
 
Podsumowanie
Postępowanie zabezpieczające oraz postępowanie w sprawie ustalenia albo zmiany kontaktów rodzica z dzieckiem są przedmiotem odrębnych regulacji, które zostały przedstawione powyżej. Należy mieć je na uwadze, bowiem w omawianych sprawach zarówno uczestnicy postępowania, jak i sąd powinni kierować się w pierwszej kolejności dobrem dziecka, które najczęściej nie bierze bezpośredniego udziału w postępowaniu. W trakcie rozprawy są rozstrzygane kwestie kontaktu rodzica na co dzień nieprzebywającego z dzieckiem, w tym sposób kontaktów, częstotliwość, zasady odbioru i przyprowadzania dziecka do miejsca jego zamieszkania. Warto rozważyć, czy w takich sprawach priorytetem nie powinno być wysłuchanie dziecka oraz jego udział w ustalaniu zasad postępowania na przyszłość. Niewątpliwie pozwoliłoby to nie tylko sądowi, ale też rodzicom, wziąć pod uwagę oczekiwania dziecka oraz jego rozsądne życzenia. Na pierwszym planie powinno pojawić się dziecko, a nie rodzice – ich konflikt i oczekiwania wobec siebie.
 
Małgorzata Zając-Rzosińska
radca prawny w OIRP w Warszawie
Katarzyna Zdun-Załęska
radca prawny w OIRP w Warszawie

---