Małgorzata Grudniewska-Wierzchoń
 
1. Wstęp

W polskim systemie prawnym, powołującym do życia szereg zawodów prawniczych, funkcjonują obok siebie dwa zawody, między którymi różnice wraz z biegiem czasu i zmianami w ustawodawstwie znacząco się zmniejszają. Radca prawny i adwokat, choć nadal wyposażeni w odmienne atrybuty i własną historię zawodu, zbliżają się do siebie wachlarzem swoich uprawnień, co jest przede wszystkim prawidłową odpowiedzią na rozwijające się potrzeby rynku. Co do przyszłości obu zawodów – będziemy tego świadkami, jednak sięgając do obcego ustawodawstwa możemy już teraz przekonać się, jak może wyglądać ich alternatywna struktura.

Poznawanie uregulowań dotyczących zawodów prawniczych w systemach prawnych innych państw, pochodzących jednak ze wspólnego trzonu ius civile, jest niezmiernie kształcącą podróżą, która ukazuje wiele interesujących i jakże odmiennych rozwiązań, które wszakże wypełniają w sposób wyczerpujący uniwersalny standard prawa do obrony.

Mając na uwadze postanowienia Konstytucji RP, ustawy o radcach prawnych^[1], oraz Kodeksu Etyki Radcy Prawnego^[2] (dalej: „KERP”), przyjrzyjmy się krytycznym okiem podobnym im pod względem merytorycznym aktom prawnym Królestwa Hiszpanii, które ukażą nam obraz zgoła odmiennej metody podziału obowiązków, uprawnień oraz funkcji istniejących tam zawodów prawniczych.

Skupiając się na zawodzie polskiego radcy prawnego i ograniczając analizę do zakresu jego właściwości, należy sięgnąć do regulacji zawartych w Konstytucji hiszpańskiej^[3] (dalej: „Constitución Española”), ustawie organicznej o sądownictwie^[4] (dalej: „LOPJ”) oraz Statucie Ogólnym Adwokatury Hiszpańskiej^[5] (dalej: „Statut”), dotyczących dwóch instytucji: abogado i procurador (adwokata i pełnomocnika procesowego), mając na uwadze fakt, że konstytucje obu państw przyznają prawo do sądu i rzetelnego procesu oraz prawo do obrony (art. 45 ust. 1, art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, art. 24 Constitución Española).
 
2. Abogado

Zważywszy na genezę zawodu radcy prawnego, cel jego ustanowienia^[6] oraz ewolucję, a nade wszystko jego relację i odmienność wobec zawodu adwokata, sporym kontrastem jest okoliczność, że hiszpański abogado łączy w sobie właściwości i uprawnienia obu z nich, będąc na mocy LOPJ jedynym profesjonalistą mogącym udzielać porad prawnych oraz bronić interesów swojego mocodawcy w procesie sądowym każdego rodzaju (art. 542.1. LOPJ). Co ciekawe, kompetencja reprezentacji swojego mandanta mu nie przysługuje, gdyż zgodnie z powołaną ustawą reprezentacją strony przed sądami i trybunałami zajmuje się drugi ze wskazanych przeze mnie zawodów prawniczych – procurador (pełnomocnik procesowy), którego działania są nieodłączną częścią niemal każdego procesu sądowego, i którego udział znacznie usprawnia pracę również samego abogado.
 
Dostęp do zawodu

Wymogi odnośnie do dostępu do zawodu abogado są zawarte w ustawie o dostępie do zawodu adwokata i pełnomocnika procesowego^[7] (dalej: „ustawa o dostępie do zawodu”), które zostały nota bene ujednolicone z wymogami dostępu do zawodu procurador.

Osoby, które posiadają tytuł magistra prawa (grado/licenciado en derecho), ukończyły studia podyplomowe w dziedzinie dostępu do adwokatury (máster oficial de acceso a la Abogacía) i zdały egzamin wstępny organizowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości (examen de acceso), mogą wykonywać zawód abogado lub procurador, bez dodatkowych wymagań. Zgodnie z art. 544 LOPJ abogado przed rozpoczęciem praktyki zawodowej ślubuje lub przyrzeka przestrzegać norm zawartych w Constitución Española i wszystkich przepisów hiszpańskiego prawa, zaś możliwość występowania przed sądami i trybunałami zależy od jego członkostwa w jednej z hiszpańskich Izb Adwokackich określonych terytorialnie. Nie ma możliwości jednoczesnej rejestracji w Izbie Adwokackiej (Ilustre Colegio de la Abogacía) i Izbie Pełnomocników Procesowych (Ilustre Colegio de Procuradores de los Tribunales), co wynika wprost z zakazu jednoczesnego wykonywania zawodu abogado i procurador, ustanowionego w art. 23 ust. 3 ustawy o postępowaniu cywilnym^[8] (dalej: „LEC”)^[9].
 
Wykonywanie zawodu

Aktem prawnym, który w sposób ogólny ustanawia zasady działania zawodów prawniczych, jest LOPJ, natomiast Statut reguluje szczegółowo wszelkie kwestie związane z wykonywaniem zawodu, opisuje obszar działania abogado i zasady sprawowania przez niego prawa do obrony, strukturę organizacyjną zrzeszania, warunki uzyskania i utraty statusu członka Izby Adwokackiej, etc.

Z regulacji Statutu dotyczących zawodu abogado wynika, że wykonują oni swoje czynności przed sądami i trybunałami w pełnej wolności i niezależności, kierując się zasadą dobrej wiary, korzystając z praw nierozłącznie związanych z godnością ich zawodu, które chronią adwokacką wolność wypowiedzi i obrony (art. 542.2. LOPJ).

Zgodnie z art. 546 LOPJ obowiązkiem władz publicznych jest zagwarantowanie stronom możliwości obrony i pomocy prawnej abogado, która przyznawana jest z urzędu, zaś strony procesu mają wolny wybór co do osoby adwokata, który ma bronić ich interesów, jak stanowi art. 545 LOPJ. W swojej działalności zawodowej abogado podlega odpowiedzialności cywilnej, karnej i dyscyplinarnej, zgodnie z obowiązującym prawem, co w przypadku sankcji dyscyplinarnych przekazane zostaje odpowiedniej Izbie Adwokackiej w celu powzięcia przewidzianych jej statutem działań.
 
Prawo do reklamy i jego ograniczenia

Abogado nie obowiązuje zakaz reklamy, nie jest on ograniczony do informowania o wykonywaniu przez siebie zawodu i działalności z nim związanej, jak obowiązuje to radców prawnych w Polsce, na mocy art. 31 KERP. Statut w art. 19 i art. 20 stanowi, że abogado może swobodnie reklamować swoje usługi, jednak z pełnym poszanowaniem przepisów dotyczących reklamy i ochrony konkurencji, a także samego Statutu oraz obowiązujących kodeksów deontologicznych. Reklama stosowana przez adwokatów hiszpańskich musi w każdym przypadku respektować niezależność, wolność, godność i uczciwość jako podstawowe zasady i nadrzędne wartości zawodu, a także tajemnicę zawodową. Ponadto reklama nie może stanowić bezpośredniego lub pośredniego ujawnienia faktów, danych lub sytuacji chronionych tajemnicą zawodową, podżegania do sporów sądowych lub konfliktów, oferowania usług profesjonalnych w okolicznościach wypadku lub katastrofy, co mogłoby ograniczać wolny wybór prawnika (poza przypadkiem wyraźnego żądania poszkodowanego), obietnicy uzyskania rezultatów, o których abogado nie jest w stanie zadecydować samodzielnie, kierowania reklamy do klientów swojej kancelarii, bez uzyskania ich zgody (z pewnymi wyjątkami), używania emblematów i symboli kolegialnych, mogących wprowadzić klientów w błąd, krytykowania konkurentów. Co więcej, zamieszczane w reklamie informacje co do posiadanych specjalizacji danego abogado powinny mieć realne podstawy w uzyskanym przez niego wykształceniu i odbytych kursach.
 
Formy zatrudnienia

Oprócz świadczenia pomocy prawnej w ramach własnej kancelarii prawnej lub jako członek spółki, zgodnie z art. 39 Statutu, abogado może pozostawać w stosunku pracy i świadczyć usługi prawne na rzecz przedsiębiorstwa, na mocy umowy o pracę zawartej na piśmie, z zastrzeżeniem zachowania podstawowych zasad wolności, niezależności i tajemnicy zawodowej w wykonywaniu swoich obowiązków.

Ustawa o dostępie do zawodu zmieniła ustawę o spółkach zawodowych^[10], wprowadzając przepis, w którym ustanowiono specjalny system świadczenia kompleksowych usług obrony prawnej i reprezentacji w taki sposób, aby spółka zawodowa mogła jednocześnie oferować usługi adwokatów i pełnomocników procesowych. Zmiana ta ma na celu wspomożenie rynku, umożliwiając w ten sposób adwokatom i pełnomocnikom zredukowanie kosztów swojej działalności. W statutach tych spółek zawodowych, których celem działalności jest świadczenie kompleksowych usług obrony prawnej i reprezentacji prawnej, muszą być zawarte zgodnie z normami deontologicznymi tych zawodów, niezbędne postanowienia gwarantujące, że profesjonaliści, którzy podejmują się obrony lub reprezentacji swoich klientów, mogą działać autonomicznie i niezależnie oraz wycofać się z prowadzenia danej sprawy, jeżeli ich bezstronność byłaby zagrożona.
 
Tajemnica zawodowa

W Polsce zagadnienie tajemnicy zawodowej radcy prawnego jest uregulowane w art. 3 ustawy o radcach prawnych, zgodnie z którym radca prawny jest obowiązany zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej, jak również nie można go zwolnić z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej co do faktów, o których dowiedział się, udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę. Jednocześnie ochrona tajemnicy ma wymiar nieograniczony czasowo. Istotą instytucji tajemnicy zawodowej jest istnienie szczególnego stosunku zaufania pomiędzy pełnomocnikiem a klientem, dlatego też zdaniem doktryny „ze względu na wielkie znaczenie tajemnicy adwokackiej dla profesjonalnego i moralnego wykonywania zawodu adwokata budzą uzasadnione sprzeciwy wszelkie wyjątki zwalniania ich od zachowania tajemnicy adwokackiej”^[11]. Natomiast w świetle z art. 180 § 2 k.p.k. osoba obowiązana do zachowania tajemnicy adwokackiej czy radcowskiej może być przesłuchana co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.^[12]

Adwokata hiszpańskiego również obowiązuje tajemnica zawodowa. Przepisy prawne regulujące tajemnicę zawodową są zawarte w art. 542.3. LOPJ oraz art. 21 i art. 22 Statutu. Pierwszy stanowi, że adwokaci muszą zachować w tajemnicy wszystkie fakty lub informacje, o których dowiadują się w związku ze swoją działalnością zawodową, i nie mogą zostać zmuszeni do składania zeznań na ten temat. Jednak Statut, zatwierdzony w marcu 2021 r., wprowadził szereg zmian w stosunku do tego, co pierwotnie było zawarte w LOPJ.

Jedną z głównych zmian wprowadzonych na mocy aktualnie obowiązującego Statutu, dotyczących tajemnicy zawodowej, jest artykuł 22.6 Statutu, który stanowi, że abogado jest zwolniony z obowiązku jej zachowania w zakresie, w jakim dotyczy ona wyłącznie jego klienta, pod warunkiem, że klient wyraźnie go do tego upoważni. Ponadto w Statucie zostały uregulowane usługi prawne świadczone przez Internet – zastrzeżono, że należy przyjąć niezbędne środki w celu zagwarantowania tajemnicy zawodowej oraz, że poufne komunikaty będą przesyłane w miarę możliwości w postaci zaszyfrowanej i opatrzone podpisem elektronicznym^[13].

Warto wspomnieć o jeszcze jednej modyfikacji wprowadzonej przez Status z 2021 roku, która była odpowiedzią na obawy środowiska adwokackiego związane z zagrożeniem poszanowania tajemnicy zawodowej, wynikającym ze zmian w prawie Unii Europejskiej, a konkretnie dyrektywy DAC 6^[14] oraz wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie Akzo Nobel Chemicals Ltd.^[15], który stwierdził, że prawników świadczących pomoc prawną dla przedsiębiorstwa w ramach stosunku pracy nie obowiązuje tajemnica zawodowa, gdyż z samego faktu pozostawania w stosunku pracy tracą oni swoją niezależność i mają obowiązek składania zeznań co do faktów, które znają.^[16] Aktualnie obowiązujący Statut wyszedł tym obawom naprzeciw dodając przepis stanowiący, że w umowie o pracę łączącej abogado z przedsiębiorstwem zawarte powinno być również zastrzeżenie zachowania podstawowych zasad wolności, niezależności i tajemnicy zawodowej w wykonywaniu jego obowiązków, jak również regulację co do ewentualnej pracy na wyłączność, jeżeli takie ustalenia zostały między stronami powzięte.
 
3. Abogado i komornik

Kolejnym zaskoczeniem co do funkcji abogado i hiszpańskiego podziału zawodów prawniczych jest brak występowania instytucji komornika. Zgodnie z art. 517.2.1 ustawy o postępowaniu cywilnym egzekucja tytułów sądowych (prawomocny wyrok sądu jest tytułem sądowym) jest początkiem postępowania egzekucyjnego, które rozpoczęte na wniosek wierzyciela, jest prowadzone przez abogado. LEC stanowi w art. 539, że wierzyciel i dłużnik muszą być reprezentowani przez procuradora i abogado, z wyjątkiem spraw dotyczących nakazu zapłaty drobnych roszczeń poniżej 2 000 euro.

W polskim systemie prawnym egzekucja sądowa wiąże się ze złożeniem wniosku do komornika sądowego, a podstawą egzekucji jest oczywiście tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Przebieg postępowania egzekucyjnego jest domeną komornika, zaś jego prawa i obowiązki są regulowane przez prawo cywilne i prawo komornicze, przede wszystkim ustawę o komornikach sądowych^[17].
 
4. Procurador

LOPJ w artykule 543 ustanawia instytucję procurador, w prawie polskim zupełnie nieznaną, w Hiszpanii niezbędną i obowiązkową dla ogromnej większości sądowych procesów, rozumianą jako pełnomocnik procesowy, którego funkcją jest reprezentowanie osób, będących stronami jakiegokolwiek postępowania sądowego, o ile ustawa tak przewiduje. W polskim prawie kwestia reprezentacji prawnej wiąże się z całością kompetencji radcy prawnego i nie istnieje rozgraniczenie w tym zakresie.
 
Dostęp do zawodu

Aktami prawnymi, które regulują zawód procurador, są przede wszystkim LOPJ oraz Statut Ogólny Pełnomocników Procesowych^[18] (dalej: „Statut Pełnomocników”). Procurador podlega w swojej działalności przepisom prawa hiszpańskiego, normom etyki zawodowej, w tym zachowania tajemnicy zawodowej (art. 2 Statutu Pełnomocników).

W celu uzyskania możliwości wykonywania zawodu procurador musi być zrzeszony w Izbie Pełnomocników Procesowych określonej terytorialnie, ma też obowiązek posiadania kancelarii otwartej na wyznaczonym terytorium (art. 14 Statutu Pełnomocników).

Do skutecznej reprezentacji strony, potrzebne jest pełnomocnictwo (notarialne lub tzw. comparecencia apud acta, czyli dokonane przed urzędnikiem sądowym, jak stanowi art. 24.1 LEC). Zgodnie z art. 6 Statutu Pełnomocników procurador ma całkowitą swobodę przyjęcia albo odrzucenia zastępstwa procesowego w danej sprawie i może odstąpić od przyjętego pełnomocnictwa na każdym etapie postępowania, o ile będzie to w zgodzie z przepisami prawa. Niestawiennictwo pełnomocnika procesowego na rozprawie sądowej oznacza dla sądu lub trybunału brak stawiennictwa na rozprawę samej strony, nawet, jeżeli de facto będzie ona obecna na sali rozpraw.
 
Wykonywanie zawodu

W praktyce procurador wykonuje wszelkie zadania, do których jest zobowiązany przepisami prawa procesowego, których celem jest usprawnienie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, zapewnienie odpowiedniego przebiegu procesu sądowego, przede wszystkim ułatwienie stronom przejścia przez procedury, uniknięcie nadmiernych opóźnień lub błędów prawnych, a także wspomaganie skuteczności wykonywania orzeczonych przez sądy i trybunały wyroków lub innych orzeczeń (art. 1 Statutu Pełnomocników). Procurador swoją reprezentacją zapewnia stronie stosowanie maksymalnej ochrony prawnej i proceduralnej, zwalnia ją z wielu wymogów, procedur i czynności przeprowadzanych w postępowaniu sądowym, w którym uczestniczy, realizując w jej imieniu wszelkie działania i udzielając bieżących informacji co do stanu sprawy nie tylko jej, ale również abogado. Procurador zajmuje się dokonywaniem doręczeń, odbieraniem i sygnowaniem dokumentów (wezwań lub zawiadomień sądowych), które przekazuje abogado, uiszcza opłaty sądowe, asystuje stronie przy wszelkich obowiązkach i niezbędnych działaniach prawnych w sporze sądowym, zawsze zgodnie z jej wolą i na jej korzyść. Pełnomocnika procesowego, zgodnie z ustawą, obowiązuje podobnie jak w przypadku adwokata, tajemnica zawodowa, a w sprawowaniu swoich czynności może go zastąpić inny procurador (art. 543 LOPJ).

W uproszczeniu, procurador reprezentuje stronę, natomiast abogado zajmuje się doradztwem i obroną swojego mocodawcy. Oba zawody są od siebie niezależne i w swoich funkcjach odmienne, dlatego nie ma możliwości wymiany obowiązków bądź czynności między nimi. Procurador nigdy nie będzie mógł przeprowadzić przesłuchania świadka ani składać wniosku dowodowego, abogado natomiast nigdy nie będzie mógł wstąpić w rolę pełnomocnika procesowego na rozprawie swojego klienta na wypadek nieobecności pełnomocnika. Nie jest możliwe przeprowadzenie między tymi zawodami zastępstwa, natomiast obecność pełnomocnika procesowego stanowi dla abogado wielkie udogodnienie.
 
5. Podsumowanie

Zawody radcy prawnego i abogado w systemach prawnych odpowiednio Rzeczypospolitej Polskiej i Królestwa Hiszpanii w swojej istocie są podobne. Jednak ich role różnią się znacząco w kilku aspektach, przede wszystkim w kwestii reprezentacji stron, która stanowi integralną częścią wykonywania zawodu polskiego radcy prawnego, a w prawie hiszpańskim jest kompetencją zupełnie innego zawodu prawniczego. Jest to dla abogado korzystnym rozwiązaniem z punktu widzenia efektywnego prowadzenia danej sprawy, mniejszego nakładu pracy i odpowiedzialności. A contrario, hiszpański adwokat jest obciążony prowadzeniem postępowania egzekucyjnego, co w Polsce należy do kompetencji innego prawniczego zawodu – komornika.

Te i pozostałe różnice – dotyczące tajemnicy zawodowej, legalności reklamy, łączenia w jednym zawodzie abogado uprawnień polskiego radcy prawnego i adwokata – są niezmiernie ciekawym studium przypadku. Pokazuje ono polskim prawnikom nowe spojrzenie na istotę i podział zawodów prawniczych, odmienne kompetencje i role, jakie mogą sprawować w systemie prawnym państwa, wywodzącego się ze wspólnego systemu prawa kontynentalnego, wypełniające inaczej, chociaż równie efektywnie, przewidziane w polskim, jak i hiszpańskim ustawodawstwie prawo do obrony.
 
Małgorzata Grudniewska-Wierzchoń
radca prawny w OIRP w Warszawie; w latach 2013-2020 Abogada Illustre Collegi de l'Advocacia de Barcelona (ICAB); specjalistka w dziedzinie prawa własności intelektualnej i przemysłowej, ochrony danych osobowych oraz prawa konkurencji

---